Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »zastąpienie kogoś lub czegoś kimś lub czymś innym, wymiana osób lub rzeczy«: [Lapończycy] Pobliższy zamiany za kosmaty towar na żyto czynią. NiemPam 59. [...] żadnego Hándlu pieniędzmi szczegulnemi/ żeby nie czyniono/ to iest zamian/ twárdych grubych pieniędzy zá drobną monetę/ tylko towar/ zá twárde pieniądze kupowáć/ w tym obzor żeby był. GostSpos V, 88. We wtorek zjeżdżali się trębacze dla zamiany więźniów [...]. RadziwKSprawy 264. Zámiáná czego/ Permutatio pecuniae, rerum quarumuis. Mutatio officiorum dando, accipiendo. [...] Odmieniánie pieniędzy. Kn 1377. Ten jednak godzien nagany, Który, gdy mu się wiedzie, Pragnie przecię odmiany; Ja, choć stoję jak na ledzie, Całuję swe kajdany I póki na mię łaskawa będzie, Nie naprę się zamiany. MorszAUtwKuk 292. [...] weź wszytko co mam iak twoie włásne [...] O to cię tylko szczegulnie proszę: ábyś mi wzáiemnie ciebie y práwdziwą twą dlá ciebie y dlá twey dobroci miłość dał/ á dość mi ná tey szczęśliwey/ bogátey zámiánie będzie. BujnDroga 380. Zamiana. 1) Tausch, Auswechslung [...] change, m. échange, m. troc. [...] zamiana towarow, więźniow [...]. T III 2856.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ zamiana słów »metafora«: Zámiáná słów/ Mowá nié własna. Immutatio verborum [...] Metaphora [...]. Kn 1377. ME'TAPHORE [...] ZAMIANA słow z własnego rozumienia przenosząc słowo do rozumienia niewłasnego [...]. DanKolaDyk II, 258. zamiana słow; mowa niewłasna. verblümte Redens-Art. figure maniére de parler figurée. T III 2856.

2. »osoba lub rzecz wymienione na kogoś lub coś innego«: A wtym gdy iuz te zamiany dane były y tractaty zaczęły sie gruntowne, Pontus z owey ucieczki wrocił sie i chciał tractaty rozproć, niemogł zadnem sposobęm. MarchŚcibHist 25. [...] a na ostatku dali znać ze chcęmy wszyscy tractować, daicie zamianę y dali im Pana Adama Zołkiewskiego Synowca Hetmanskiego, y Pana Piotra Borkowskiego [...]. MarchŚcibHist 25. Coż pomoże człowiekowi, choćby wszystek świát pozyskał, á ná duszy swoiey szkodował? álbo, co zá zámiánę da człowiek zá duszę swoię? GdacPan 162.

3. »zmiana, przeobrażenie«: Zamiana [...] 2) Wechsel, Beränderung [...] changement. [...] doznawam na sobie co świat umie z swoią obłudną zamianą; co zamianę czyni dnia i nocy. T III 2856.

NA ZAMIAN
w funkcji przysłówka

Formy:

Znaczenia:

»na wymianę«: [Chan] Więźniow nászych wszytkich co są w Krymie/ zá Moskwe ná zámian oddáć chce. MerkPol 103. Wziął przecie Woiewoda za swoich więzniow ze dwa Milliony bo nazamian nie było co brać [...] Sapieia zas wszystkich swoich wydał na zamian [...]. PasPam 101. Bo nie kto inszy w tym oswobodzeniu wiezniow ktorzy są na zamian wydani pracował. Tylko przy osobliwey Dyrekcyiey Boskiey moia Wigilantia [...]. PasPam 171. [Dalerak] nas pozbawił dobrych bardzo więźniów, których się na zamian za niego posłało, lubo go w rejestrze za pocztarza tylko napisano. SobJListy 582. Kupiec czy drogo, czy tanio kupi wolno mu z towárem swym czynić co chcieć, y iák może go udać, czy ná zamian, czy ná pieniądze, czy zysk, czy stráta, y iák może przedać dla większego zysku. JabłSkrup 86. W browarze kotliny zrujnowane naprawy potrzebują; ante omnia kocieł jest 1 wielki, wpół spalony, nie zda się na nic więcej, tylko na zamian. InwChełm 82. [Jan Karol Korecki, wzięty do niewoli przez Szwedów] za Ponta Syna Krolewskiego z niedobregoć wprawdzie łoża zpłodzonego, ále wielkiego w rożnych expedycyach Wodza, na zamian dany, skoro się do Polski powrocił, ślub wykonał [...]. NiesKor II 611.

[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]

NA ZAMIANĘ
w funkcji przysłówka

Formy:

Znaczenia:

1. »na wymianę«: [...] ztych ieno porucznik wyszedł potym na zamianę, a wszyscy pogineli [...]. MasDiar 93v-94. [Jan Jaszowski] beł wpoimaniu u Tatarow r. 1620. dal zan P. Skopowski nazamiane Tatarzyna. TrepNekLib 139.

2. »zastępując coś czymś innym«: [Czarniecka o swoim mężu] Ale moy Boze lub mi ná zámianę Za moię miłość zádał w sercu ránę, Przeciego nie karz [...]. OblJasGór 45.

[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]

W ZAMIANĘ
w funkcji przysłówka

Formy:

Znaczenia:

1. »na wymianę«: Ci wszyscy ichmość pomienieni i z urzędem wiejskim uczynili między tymi Wilgami i młynarzem zawadzkim Bartoszem Gurgolem ugodę takową, iż za upodobaniem i upatrzeniem gruntu tegoż młynarskiego do młyna należącego urząd wyszedszy, jako bieg prawa bieży, sznurem odmierzywszy grunt Wilgów wzdłuż i wszerz, tak wiele też gruntu młynarzowego tym Wilgom w zamiane odmierzyli, co obie dwie stronie tym sie kontentowały i na tym przestały [...]. ActScabVet 99-100. Z żebrakami gruby chleb w zamianę biorąc, za światły, nim się z gustem swoim zasilała [Anna, córka Krzysztofa Jakubowskiego]. NiesKor II 394.

2. »na przemian«: Przy niezwykłych niewczasiech gdy odpoczywali Lekkie zarty w zamianę sobie zarzucali [...]. DrobOpow 141. [Faeton do Apollina] hoyny spływáiących Łask z niebá skárbie, ktoremu w zamiáne Dzień y noc służy [...]. ClaudUstHist 91.

[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]

W ZAMIANY
w funkcji przysłówka

Formy:

Znaczenia:

1. »na wymianę«: Część iedną zaraz z Duglasem ku Zmuydzi wyprawił, obesławszy wpierwiey Xięcia Kurlandskiego aby mu porty swoie poprzedał, albo puścił w zamiany, bo inaczej będzie to musiał uczynić po niewoli. HistBun 50. dać w zamiany. tauschen. troquer de; changer; donner en échange. T III 2856.

2. »zastępując coś czymś innym«: Oná [Armida] záś w iego on blách iednostáyny/ Trupá bez głowy włożyłá wzamiany. TasKochGoff 369. Przyznawam, niebogo, zraniłaś mię srogo Twoimi wargi. Nie dałbym tej rany za zdrowie w zamiany. ZimSRoks 59.

[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]

ZAMIANĄ
w funkcji przysłówka

Formy:

Znaczenia:

1. »na wymianę«: [Mądrość] Wybornym złotem kupiona nie będzie, Ani zamiáną śrebra się zdobędzie. ChrośJob 102. [Filon Siemionowicz Kmita] ten się pierwszy Czarnobylskim zwać począł, od zamku Czarnobyla, ktory wziął zamianą od Krola Augusta, za oyczyste dobra na Podolu [...]. NiesKor II 538.

2. »metaforycznie«: Zámiáną/ zámiánkiem [...] Metaphoricè. Translatiuè [...]. Kn 1378.

[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]