Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »zabić przy użyciu ostrego narzędzia«:

Rekcja: kogo co; czego; komu

Thue die Hüner ab. Zárzni kury. Ich hab sie schon abgethan. Iużemci je zárznął (zárzłá.). VolcDial 42. Szyié przodék/ gárdło. vt cùm dicimus: Zárznąć kurá w-gárdło. Iugulus pro alicuius capite ostentare [...] Iugulus [...]. Kn 1129. Zárzézáć człowiéká/ owcę à zárzéznię [zarzezuję]: zárznąć à zárzynam. Scisso gutture mactare [...] Zárzézáć/ dirum & foedum quid olet. Zárznąć non ita, vt zárznąć kurá/ gęś. Kn 1391. A Agámemnonowe losy to robieły: Ktoremu zárznąć/ corkę niewinną/ kazano/ Aby nią gniew Dyánny srogiey/ vbłagano. OvOtwWPrzem 509. zárzezáć człowieká/ owcę à zárzezuię: zarznąć à zárzynam. Sciffo gutture mactare. Papiaut. SzyrDict 529. Zal, Strach, Wstyd, Bol, ze go z tak niewczesnego Chyzu Smierc odrze, y Sromotnie rozbije na Krzyzu Ktorym razem, sama Smierc, tak swe ztępi Noże Ze odtąd naSmierc zarznąc, nikogo nie moze. PotWoj 37. Czemuż to rozumowi wbrew Abraham wierzy, Że go Bóg jako piasek pomorski rozszerzy, Choć mu zarznie ofiarą jedynego syna? PotFrasz4Kuk I 215. Rozumiał, że bydlątko albo co więc z owych Drobiazgów, jako zwykło, wybieży domowych. Aż mu jedyna córka zajdzie przede wrota. Żal, ale że już łomać niepodobna wota, Zarznął ją i rękę swą w dziewczynie ukrwawił. PotFrasz4Kuk I 225. Wiemy iák ow Iefte dość trudnym á (iáko mądrzi uznawaią) głupim wysliznąwszy się słowem/ y Bogu obietńicę przyrzekszy. Aperui os meum ad Dominum & aliter facere non possum, ták się iści/ iż iedyne kochanie swoie/ ucieszną iedynáczkę Oycowską krwawą ręką iáko iedno iágnię zárznąwszy ná ogień kładzie? Amy bysmy ktorym nie idzie o ták krwawe/ o ták trudne obietńice. BujnDroga 431-432. Abschlachten/ zárznąć, (zábić ná Rzeź.). ErnHand 24. Abstechen einen Kalb/ Schöpfen/ zákłoć Cielę, Skopu, (zárznąć;) der Edelman hat den Teich lassen abstechen/ Szláchcic dał staw spuścić; wenn wird der Fleischer das Kalb/ Lam/ abstechen? á kiedyż Rzeżnik Zárznie, (Zákole,) Cielę, jágnię? ErnHand 28-29. Henne legt keine Eyer/ Kokosz (Kurá) nie niesie Jay; das ist eine Leg-Henne/ die darf man nicht schlachten/ ta Kokosz nieśna, nie trzebá jey zárznąć, (zábić;) die junge Henne mag auf dem Hofe gehen/ młoda Kokosz może ná Podworzu chodzić. ErnHand 460-461. [...] Fleischer ihr sollet kommen ein kalb schlachten/ Rzeźniku macie przyścCielę zábić, (zárznąć;) [...]. ErnHand 538. Może też BOG, widząc: żal zá grzechy szczery? Śmiertelney ná człowieká, nie spuszczáć siekiery? Ale gdy gwałtem niechce, ná morze z káłuży, Nie tylko Łábędziowi, życia nie przedłuży. Zárznąwszy pierwszą śmiercią, z tego świátá zgłádzi; Lećź go gorsza? wtorą go w ognisty piec wsádzi, Kędy ná wieki wieczne w siárczystym ukropie, Będzie wrzał: będzie krzyczał, żimney wody kropie. PotPocz 173-174. Choć prosi [Jezus ukrzyżowany] że upornych, ná wieczną śmierć zárznie, Rzadki kto się do niego, zwabywszy? nie sparznie. Tam to dopiero płákáć, tam zębomá zgrzytać; Y ze psy wyć ná dworze, gdy się przyidzie witáć. PotPocz 176. [...] iuz się na to odwazywszy zpiwnicy zowym ze Nozem wypadszy dru gą dziewkę o niczym nie wiedzącą z tyłu zdra dą uchwycił ytak ze ią zarznął [parobek] [...]. HistŚwież 200. Náywiększe żoná od męża cierpiąc potłuczenie, zá znák miłości poczyta, Białogłowy y kurczęcia same nie zárzną, dla tego w niebytności męszczyzny domowego, z kurą y z nozem stoią przed chałupámi, czekaiąc ná przechodzącego męszczyznę, aby zárznął [w imperium rosyjskim]. ChmielAteny II 423 [433]. Iest Národ [tatarski] wszelkich cierpliwy nie wygod: konia zdechłego, iako by go Niebieská zárzneła ręka, smaczno pożywá: kuchnia w ciągnieniu, mieysce ná koniu pod kulbáką, dokąd mięso surowe kłádą, gdzie w pocie iák w rosole, w cieple zágrzánego koniá, iák przy ogniu, nie upiecze się, ale rosparzy; kobyliná, baránina, chleb z prosa to potráwy, trunek beza tákże z prosa zrobiony. ChmielAteny II 450. A takaż to ostrożność w twym woiennym trybie, Ze was śpiących kto zechce okradnie, przydybie. Mnieysza o was, lecz ktoby stanął w głowach łoża Krolewskiego, zarznołby poostrzywszy noża. DrużZbiór 57. Zarzynam, v. m. F. zarznę. 1) anfangen zu schneiden, einen Schnitt machen. 2) abschneiden, abstechen ein Thier. 3) mit dem Pflugeisen wegnehmen. 4) an sich haben, an sich nehmen. 1) commencer d'entamer avec un couteau; inciser, couper, tailler un peu. 2) égorger; couper la gorge à un animal. 3) prendre, ôter, enlever un peu de qu. ch. en labourant. 4) sentir qu; avoir quelques airs, quelques maniéres de. § 1) zarzniy tu nożem. 2) zarznąć kurę, gęś. 3) chłop aby nie zarzynał drogi, miedzy orząc. 4) zarzyna Włoskich obyczaiow. zarzynać pańskiego. einen grossen Herrn vorstellen wollen. trancher du grand, du grand Seigneur. zarznąć się. sich schneiden. se couper, se blesser avec un couteau. § zarzniesz się brzytwą. zarznął się (sobie) w palec. er hat sich in den Finger geschnitten. il s'est coupé au doigt. T III 2895.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Kto się chce mieć dobrze ná dzień/ niech sobie gęś zárznie/ kto ná tydzień/ niech wieprzá zákole/ kto ná miesiąc/ niech wołu zábiie/ kto ná cáły rok/ niech żonę poymie/ á kto do śmierci/ niech Xiędzem zostánie. RysProv VII, 5. ● Sam się swoim nożem zárznął. RysProv XIV, 8.

2. »zrobić nacięcie, rysę przy użyciu ostrego narzędzia; zaostrzyć, zatemperować«:

Rekcja: co

NA BIAŁEGŁOWY WIELOMOWNE. Do piórka ktoś niewiastę przyrównał najlepiej: Bo póki go nie zarznie, póki nie rozszczepi, Darmo macza w tynkturze; ale jako dziurę Otworzy mu ze spodku, i wołową skórę I co chce nim napisze. PotFrasz4Kuk I 220. Potym te laski z pilnośćią wymierzone, złoży [geometra] końcami, zárznąwszy káżdego końcá ziedney strony śluzem, áby wszytkie trzy ich końce były ostro szerokie. SolGeom II 120. Zarzynam, v. m. F. zarznę. 1) anfangen zu schneiden, einen Schnitt machen. 2) abschneiden, abstechen ein Thier. 3) mit dem Pflugeisen wegnehmen. 4) an sich haben, an sich nehmen. 1) commencer d'entamer avec un couteau; inciser, couper, tailler un peu. 2) égorger; couper la gorge à un animal. 3) prendre, ôter, enlever un peu de qu. ch. en labourant. 4) sentir qu; avoir quelques airs, quelques maniéres de. § 1) zarzniy tu nożem. 2) zarznąć kurę, gęś. 3) chłop aby nie zarzynał drogi, miedzy orząc. 4) zarzyna Włoskich obyczaiow. zarzynać pańskiego. einen grossen Herrn vorstellen wollen. trancher du grand, du grand Seigneur. zarznąć się. sich schneiden. se couper, se blesser avec un couteau. § zarzniesz się brzytwą. zarznął się (sobie) w palec. er hat sich in den Finger geschnitten. il s'est coupé au doigt. T III 2895.

3. »energicznie, z werwą zagrać coś na jakimś instrumencie«:

Rekcja: co; w co

Przyjść rozkaże muzyce i stanąć przy stole; Gdzie wnet samże Apollo w niebieskie wiole Zarznie z swemi chłopięty, którym poświadczają Tyorby i skrzypice, a Muzy śpiewają Słodkie dziwne sonety, tylkoż wszystko o tem? TwarSRytTur 139. Na wiersz Orfeów i na wdzięczne strony Zbiegało ptastwo i zwierz zgromadzony, Dzikie niedźwiedzie i przebiegłe liszki; Ale w tym domu szklanki i kieliszki Tańcują zaraz, jako im zagrają I ścigają się, chociaż nóg nie mają, I jako prędko zarzną w gęśle krzywe, szkło się pomyka, jakby było żywe. MorszAUtwKuk 205. Widząc pannę baranie ktoś jedzącą flaki: "Lepsze - rzecze - z nich struny niżeli przysmaki." Aż ta: "Potrzebuje ich moja też oktawka." Ów zaś: "Pożyczę z chęcią smyczka i podstawka". I ledwie sarabandę raz zarznęli skokiem, Aż z oktawki wijola urosła przed rokiem; Z wijole wokalista. PotFrasz2Kuk II 332.

4. »skaleczyć«: Vnd den Backenbart schert weg mit dem Schermesser. A brodę ná jágodách ogolcie brzytwą. Aber schneid mir die Gurgel nicht ab. A nie zárznicie mię w gardziel. VolcDial 90v. ZMordował Wásil głowę/ rączych szklanek biegiem Więc mu ławá namiotkiem odwieczerz noclegiem. Wczas ma niedoskonáły/ bo mu głowá wissi/ Wtym przydzie mu polizáć gębę wyżeł czysi. On śpiąc na Cyruliká wołá o wygodę Pomáłu brzytwą szermui/ byś niezárznął wbrodę. KochProżnEp 112. Z tąd one dwá Kościoły, przyszłym wiekom wżory, Pierwszy Labori, drugi, świecony Honori Przez rány y odwagi, przez kráwy [!] pot z czołá, Przez Kościoł Prace, kto chciał do Czci wniść Kościołá W pálec się niezárznąwszy, dzisia rzekę śmiele, Posiádáią Zołnierzow kupcy w tym Kościele. PotPocz 16. Zarzynam, v. m. F. zarznę. 1) anfangen zu schneiden, einen Schnitt machen. 2) abschneiden, abstechen ein Thier. 3) mit dem Pflugeisen wegnehmen. 4) an sich haben, an sich nehmen. 1) commencer d'entamer avec un couteau; inciser, couper, tailler un peu. 2) égorger; couper la gorge à un animal. 3) prendre, ôter, enlever un peu de qu. ch. en labourant. 4) sentir qu; avoir quelques airs, quelques maniéres de. § 1) zarzniy tu nożem. 2) zarznąć kurę, gęś. 3) chłop aby nie zarzynał drogi, miedzy orząc. 4) zarzyna Włoskich obyczaiow. zarzynać pańskiego. einen grossen Herrn vorstellen wollen. trancher du grand, du grand Seigneur. zarznąć się. sich schneiden. se couper, se blesser avec un couteau. § zarzniesz się brzytwą. zarznął się (sobie) w palec. er hat sich in den Finger geschnitten. il s'est coupé au doigt. T III 2895.

ZARZNIĘTY
im. przym. bier.

Formy: odmiana złożona lp M. m zarznięty; n zarznięte; W. m zarznięty

Znaczenia:

1. »zabity przy użyciu ostrego narzędzia«: Z wielkim Jefte tryumfem wracając do domu, Chcąc go Bogu zawdzięczyć, ślubuje, że, co mu Najpierwej drogę zajdzie, ofiarą zarznięte Padnie ku jego chwale na ołtarze święte. PotFrasz4Kuk I 225. O dobry Iezu o baranku Swięty, Okrutną Smiercią nie winnie zarznięty, Moie na drzewie, rozbiły się złosci, Stron z miłosierdzia twoiego wnętrznosci, W rannego serca nawlokszy Wiolę Ile drzącymi Palcy władac zdolę [...]. PotPer 16v. Tenbył zabobon, ze wkazdy dzien swięnty, Ktorych do roku, kilkadziesiąt miano, WKosciele człowiek ofiarą zarznięnty, A nato gosci, cudzoziemce brano, Ktorych okuwszy zelaznymi pęty, Tak iako wołow (gdzie indziey) karmiano. PotSyl 78. W tey Frizyi Woły extráordinaryiney rodzą się wielkości, tak dalece, że ná iednym znáyduie się 1600. funtow mięsa. Tráfił się drugi ktory dał z siebie mięsa 2528. funtow. Ieszcze większy musiał bydź ow w Antorfie, Roku 1560. zárznięty, ktory ważył funtow 3300. ChmielAteny II 244. Ustanowił swoy Oboz, rozpostarł namioty, Wytrzymáć Saul obiecał wichry, burze, grzmoty, Prędzey się twoia suknia Krolu ná dżdżu stąpi, Niżeli BOG DAWIDA opuści, odstąpi, Nagłym ciągnieniem żołnierz, niewczasem przeięty Spi, dopadszy Sałaszu, iak Baran zarznięty. DrużZbiór 55. Zarznięty. 1) geschnitten. 2) abgestochen, abgeschnitten. 1) blessé d'un couteau; coupé. 2) êgorgé; à qui on a coupé la gorge. § 1) zarznięty palec obwinąć. 2) zarznięte gęsi skubać. T III 2893.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ leżeć jako bydlę zarznięte: Ztał się zal na sercu [...] patrząc na owego rozsiekanca [...] kiedy lezał iako bydlę iakie zarznięte w Swoiey krwi. PasPam 244v.

2. »skaleczony«: Zarznięty. 1) geschnitten. 2) abgestochen, abgeschnitten. 1) blessé d'un couteau; coupé. 2) êgorgé; à qui on a coupé la gorge. § 1) zarznięty palec obwinąć. 2) zarznięte gęsi skubać. T III 2893.

Znaczenia niepewne:

1 a. 2: Zarznięty. 1) geschnitten. 2) abgestochen, abgeschnitten. 1) blessé d'un couteau; coupé. 2) êgorgé; à qui on a coupé la gorge. § 1) zarznięty palec obwinąć. 2) zarznięte gęsi skubać. Niepoprawne zródło .

[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]