Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: ZATŁUMIAĆ, *ZATŁOMIAĆ

Słowniki:
SXVI (zatłumiać; hasło kanoniczne), Kn (zatłumiać), T (zatłumiać), L (XVI,-XVII), SWil (zatłumiać), SW (zatłumiać) notują
SStp, SJP nie notują

Formy: bezok. zatłumiać; ~ cz. ter. lp 1. os. zatłumiam; 3. os. zatłumia // zatłomia; lm 3. os. zatłumiają; ~ cz. prze. lp m 3. os. zatłumiał

Znaczenia:

1. »hamować rozwój czegoś, dławić, tamować«:

Rekcja: kogo co

Bo ták mowisz. Iż ten [Turek] ciało/ y dobrá doczesne tylko zniewolił: á Papież przy tych doczesnych y duszę zniewala/ Ewánielską naukę zagasza/ wnętrzne dobrá zátłumia/ cnoty wniewolą záciąga: bluznierstwá wynálezcá/ niezbożności promotor/ y inne tym podobne á zewszech miar kłamliwe anthiteta/ álbo znoszenia czynisz. MorochPar 99. Do tego, kto zbytniey krwie iest, ma iey vpuścić wedle zbytku. Bo zbytnia krew zátłumia y gási ciepło przyrodzone, iáko wielkie drwá máły ogień. PetrSInst C2v. Záczym do przyrodzoney iego [ziela wtórej pecyny] zimności ták mu wiele przybywa z tákowego vsádzenia Plánet iádu/ iż iákosmy trochę wysszey powiedzieli/ sámym dotknieniem wszystko ciepło przyrodzone w ciele człowieczym zátłomia y gási/ nie ináczey iáko Cyrces oná słáwna Czárownicá swemi iádowitemi czárámi. SyrZiel 745. Z vst párę smrodliwą Czosnku zátłomiá surowa pietruszká gryziona/ popiwszy łyżką octu winnego dobrego. SyrZiel 1068. Gorącość często przez dzien ciáłá ogárniáiącą y opłoniáiącą zátłomia/ gási/ y odpądza [cykoria]: Tego ziela z korzeniem wziąć garsc/ Sczerbaku/ wodney miętki/ Száłwiey mnieyszey po poł garści: to w pułgárncu wody studzienney do wywrzenia trzeciey części wárzyć/ á ráno y ná noc dobrym trunkiem ciepło pić. SyrZiel 1160-1161. Gdy tedy ciáłá násze ták dobrze pomiárkowáne są w tych czterech rzeczách/ w cieple/ w zimnie/ w suchości/ y wilgotności: w ten czás też możemy one názwáć zdrowemi/ y dobrze pomiárkowánemi; ále gdy ktore z nich wykroczy z przyrodzenia swego/ y ná drugie się zwáśniwszy/ y zwycięstwo otrzymawszy ono zátłumia/ á sámo się roskrzewia; natychmiast ciáło ludzkie zdrowym bydź nie może; ále chorobá się rodzi tákowa/ iákowa iest oná ábo wilgotność/ ábo też iákowość/ to iest qualitas, po łácinie przezwyciężáiąca. SykstCiepl 138. Lecz mężny y wielkieg[o] sercá człowiek będąc/ lękliwość nátury depce/ y zátłumia/ vsilność bolow wzgárdza/ żadney przykrości w śmierci (wszytek w vważaniu cnoty/ y poczćiwości zabawiony) nie czuie: owszem podczas/ srogą śmierć z wesołą twarzą/ y z rádością podeymuie. PetrSEt 242. Lecz kto consilia nie tak pozorne jako rzeczypospolitéj bezpieczne przedsiębierze, kto się do woli J. K. Mości przychyla, kto się żądaniu ojczyzny o pokój wołającéj nie przeciwia, kto nadziei i okazyi do ujęcia krwie rozlania, do ufolgowania sumptów, do wytchnienia zniszczonym prowincyom nie zatłumia, temu nie może być zadano, żeby to czynił z małym respektem dla dobra publicznego. RadziwKSprawy 302. Tłumię co/ zátłumiam. Obruo [...] Obrutus ignis multo cinere. Obruo alicuius orationem, potentiam. Obrui copia sententiarum, testibus: Obruitur risu testis: obruere memoriam & nomen alicuius [...] Voluptatem dolor obruit [...] Obruo famam alicuius [...] Opprimo ignem, hostem [...] Oppprimo bellum exortum: consilio aliquem: ruina opprimi: terra opprimi [...] Vnda flammas opprimit [...] Pessundo iracundiam [...] Premo iras: famam alicuius [...] Deprimo fortunam alicucius [...] Oblitero aliquid rebus gestis: Obtundo mentem: ingenium. Comprimo scriptum ne emanet [...] Supprimo famam rei [..] Supprimo animum cibis [...] Sepelire dolorem [..] Supplodo [...] Illam calumniam persequemur, quae nisi supplodetur, manebit [...]. Kn 1143. Zágubiam co/ Supprimere testamentum [...] Abolere monimenta alicuius [...] Abolere legem [...] Extinguo memoriam alicuius, tr. [...] Vicinum, Zátłumiam/ Wniwécz obrácam/ Zátrácam. Kn 1367. Zátłumiam co [...] Sepelio dolorem [...] Obruunt voluptates dolorem [...] Obumbro [...] Obumbratur vino sapientia. Strangulant sata gramina [...] Zágłusza. v. Tłumię/ Zágłuszam. Kn 1396. Y iuż oná nosiłá płod w sobie doyźrzáły/ Gdy się iey Ináchowná przez sen vkazáłá/ Albo v łożá stałá/ álbo się stać zdáłá: Z ktorą/ z odświętną pompą/ w towárzystwie bełá; Sámá/ ná czele/ rogi miesięczne nosiełá/ Y kłos/ iásnoświetnym się złotem żołcieiący/ Y krolewską koronę. był z nią szczekáiący Anubis/ y Bubástys święta/ y pstrey skory Z rożną odmiáną/ Apis: był z nią y on/ ktory Głos zátłumia/ y pálcem rádzi do milczenia: Y dzwonki/ y Osyrys trudny do znáydzienia; Y przychodni wąż/ srogich iadow nápełniony/ Ktorymi ludzi/ wprawia w sen nie obudzony. OvOtwWPrzem 381. Hetman przestrzegáć ma, żeby potentia Woysk Rzeczyposp: nie ná prywatnego Szláchcicá, dopieroż ná Rzeczposp: záżywána, ale ná obronę od Nieprzyiacioł byłá: żeby wolnego głosu mocą nieprzyciskáć, żeby pod czás Elekcyey, dźwięk Bębnow, Trąmb, Gwárdiy, nie zágłuszał wolnego głosu Szláchty, w obierániu Páná, y Przywileiu niepozwolić tego, kto się niezda, nie zátłumiał, y dla tego dwoch Hetmánow Rzeczposp: postánowiłá, nie Generałow iáko ich ták wiele obyczay iest obcym miewáć Narodom, áby nie do wielu (z ktorychby się niektorzy zá Krolem bárziey, mniey dbáiąc o Rzeczposp: skłonili) ále do dwoch z cnoty, wiáry, y doświádczenia obránych tá władza y straż ták potrzebna należáłá. LubJMan 65. [...] Strach mię zewsząd zatłumia, czy gdzie bez nadzieie Zywota, w nikczemny się iuz popioł rozchwieie Stanąwszy przed Vrzędem iaką oddam sprawę Kogom zywota zbawił, robactwu wpotrawę Oddawszy [...]. DrobOpow 196. Zwłászczá gdy te zdradliwe smysłom lubieżności/ práwie iáko kiedyś swowolny nieskrowity Ismáel/ niewinnego Izáaká duszę nászę/ iákoby graiąc skubią/ szczypią/ gnębią/ przyduszáią. I do tego przywodzą/ iż często gdy się kto od nich łechtać dopuści swym owym niewcześnym śmiechem/ prawdziwą duszy roskosz/ y uciechę/ łáskę Bożą zátłumiaią. BujnDroga 290. Dampf/ Párá; sehet welch ein Dampf fähtret heraus/ pátrzcie jáka Párá wychodzi; dämpfen das Feuer/ tłumić (zátłumiáć) Ogień; ich dämpffe/ tłumię, (zátłumiam,) zátłumiłem, zátłumię. ErnHand 152. [...] y dla promieni słonecznych widziány być nie może [Merkuriusz]: bo więtsze świátło, zaciemia y zátłumia mnieysze. AlbSekr 110. [...] ktorym się oddech w konwulsiách zátłumia [...] tácy są w wielkim niebespieczeństwie życia. CompMed 621-622. Zatłumiam co, ich unterdrücke. BierSłowa 357. Zatłumiam, v. m. F. zatłumię. 1) dämpfen, ersticken. 2) stillen, besänftigen, vertreiben, schwächen. 3) unterschlagen, angreifen Geld. 1) domter, suprimer, reprimer. 2) apaiser, arrêter, chasser, adoucir, étouser. 3) toucher, detourner, dérober, divertir les deniers de qu. § 1) zatłumił nieprzyiaciela, swawolę pospolstwa. 2) wino żal, smętek zatłumia; zatłumić chorobę. 3) zatłumił pieniądze Rzeczypospolitey. piiaństwo rozum zatłumia. die Trunkenheit schwächet den Verstand. l'ivrognerie afoiblit l'esprit, nuit à l'entendement. T III 2915.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Niéwola dowcip zátłumia. KnAd 712.

2. »pokonywać, upokarzać«:

Rekcja: kogo

A iáko łátwo hárcowáć; kiedy ná polu żadne[go] boiowniká niewidáć/ łatwo furye rospościeráć/ gębato się stáwić/ innych zátłumiáć/ kiedy się odiąć niemász komu: Táko też podobno łatwo/ lichym dzisia konceptem pokázywáć/ że źle ludzie czynią, kiedy sobie szedziwego wieku doczekáć prágną, y swoie szczęście ná świecie w siwym pokłádáią włosie. WojszOr 292-293.

# Użycia metajęzykowe: # Zatłumiam, v. m. F. zatłumię. 1) dämpfen, ersticken. 2) stillen, besänftigen, vertreiben, schwächen. 3) unterschlagen, angreifen Geld. 1) domter, suprimer, reprimer. 2) apaiser, arrêter, chasser, adoucir, étouser. 3) toucher, detourner, dérober, divertir les deniers de qu. § 1) zatłumił nieprzyiaciela, swawolę pospolstwa. 2) wino żal, smętek zatłumia; zatłumić chorobę. 3) zatłumił pieniądze Rzeczypospolitey. piiaństwo rozum zatłumia. die Trunkenheit schwächet den Verstand. l'ivrognerie afoiblit l'esprit, nuit à l'entendement. T III 2915