Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. w funkcji zwrotnej »oczyścić się z brudu przy użyciu wody lub roztworu wody ze środkiem myjącym, np. mydłem lub →ługiem«:

Rekcja: czym ‖ w czym

Nie rad (rádá) tám idę/ boję się/ bych się nie záráźił (záráźiłá.) [...] A wieszże co/ pocżekay jeszcże áż zá tydźień tedy się zmyjesz zemną. Poślemy sobie po Láźiebniká álbo Bálwierzá. VolcDial 88v. Dniá czwartego w łaźni się zmyć/ á potym się do zobopolnego złączeniá z małżonkiem ziść [...]. SyrZiel 858. Powoli z towarzystwem Gryfon postępował I wszytkiemu się i tam i sam przypatrował, Kiedy beł od jednego na drodze wściągniony I żeby zsiadł do jego pałacu, proszony; I według tamtych krajów zwyczajnej ludzkości Wszytkie swe ofiarował dostatki dla gości, Wprzód jem, aby się zmyli w jego łaźni, radził, Potem je u bogatej wieczerzy posadził. ArKochOrlCz II 7. Zwyczáy Turecki, z drogi przyiáchawszy w łáźni zmyć się napierwey. TwarSLeg 75. Przy takich wodách máją tám niektorzy małe sádzaweczki ábo Skrzynie urobione/ do ktorych czasu potrzeby wody oney gorący nápuszczáją/ á gdy śię trochę przestudźi/ w niey śię myią/ á zmywszy znowu ją záś precz wypuszczáją. VetIsland 30. Lesnich mrowek na trzech gniazdach wziać [...] y wespoł w kotle warzyc y zmyc się w nich moze trzy razy [...]. GrodzMisc 113. [...] Niech wszytkiego będzie dziś dostatkiem wszędzie. Tuwalniej z wodą rychło, aleć lepsze piwo, Tą się zmyć, owym się spić, tak bywa jak żywo. MorszHSumBar I 255. Lis y Kozieł. PAn Kapitan Lis szedł śmiele Z Kozłem, iak dwa przyiaciele; [...]. Gdy im się raz pić zachciało, W studnią im się spuścić zdało, W ktorey gdy się dosyć zmyli, Y do woli się napili, Lis zdradziecko kozła bada Jakaż teraz Kumie rada? FontJJakubWBajki 97. 17. Rzekłá tedy dźiéwkóm: Przy nieśćiemi[!] oleyku y mydlá[!], á drzwi u sádu zámknićie, ábych sie zmyłá: 18. Y uczyniły ták iáko byłá kazáłá: y zámknęły drzwi u sádu, y wyszły tyłem, áby przyniosły co byłá roskazáłá. BW 13, 17-18.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● SĄSIAD BOGATY Z UBOGIM „Jam nie począł, a tyś już schował do stodoły.” A ten: „Panie, prędko się, mówią, zmyje goły.” PotFrasz1Kuk II 106.

◼ Przenośnie: ◼ MIĘTUSY I to ryby, z wielkimi głowami miętusy, Czarne, właśnie jakoby piekielne pokusy, A oni się od chłopa z kosza wyrywają, Aby je kto do łaźnie prowadził, wołają. Poczkajcież: suknią zdjąwszy, w panwi się zmyjecie, Ja was zarazem zetrę, jak z łaźniej wyńdziecie. PrzetObBar I 397-398.

2.przen. w funkcji zwrotnej »w religiach: symbolicznie oczyścić się z win«: Oćiec bowiem bez przestánku wołáiąc wzywa/ Podźćie do mnie náśláduyćie mię: cżyńcie wolą moię/ zmyićie się y ocżyśććie się/ odymićie złość od dusz wászych/ y bądźćie śẃięći/ iáko ia święty iestem/ á znaydźiećie pokoy/ dostąpićie błogosławieństwá/ odnieśiećie Koronę żywotá. SmotLam 8.

3. »zostać oczyszczonym z brudu przy użyciu wody lub roztworu wody ze środkiem myjącym, np. mydłem lub →ługiem«: Koń gdźieby spárszywiał, warz Piołyn w ostrym y iárkim ługu, tym párchy szkápie wymyway, áżby się zmyły, potym dwá łoty Siárki á łot Gryszpanu Hiszpáńskiego wźiąć, z stárym sádłem co napilniey zmieszáć, y tym ná słońcu, dwakroć káżdego dniá náćieráć po wymyćiu [...]. SyrZiel 347. Y by z gruntu wolen był/ od złotey przywáry/ Bież/ rzekł/ do przyległego kráiu Sárdom sławnym/ A idź brzeżnym pochodem/ wodom w oczy spłáwnym̃/ Aż się źrzodłá dochrapasz/ gdźie naymężniey bije: Tám wráźisz głowę/ ták grzech/ y ćiáło się zmyie. OvŻebrMet 272[262].

4. »zostać polanym jakąś cieczą«: Nie iest áni czołá Od niey beśpiecznieyszego/ áni źywszych oczu/ Ono iáko w obfitym przebiia wárkoczu Płeć niebieska/ y mleko z Liliowey szyie/ Płynie szczero: Iáki ząb gdy we krwi się zmyie. TwarSPas 12.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ potokiem krwi się zmyć »zginąć w rezultacie poniesionych ran«: Ták spolne ognie/ ktore w nas gorzáły/ Przez czás nieluby będą vstawáły? Niechay gdźie iadę w środ śmierći nieżyię. Niech się wprzod hoinem krwie potokiem zmyie[!]/ Ieżeli kiedy y tám ćię zápomnię/ Albo twey chęći serdeczney niewspomnię. GawDworz 74. ◆ w krwi się własnej zmyć »zostać rannym«: Coż? lubo Caezar pomyslniey się biie Nie jeden mu plac; á wątpliwy został Zeby fortuna nie skrzywiła szyie Tak wiele bitew, y prac w swiećie dostał Wsżędzie, y nie raz, w krwi się własney zmyie Aby zwyćięzył, y kazdemu sprostał Przez tyle wojen, nie pewnych sukcessow Dopinać przyidzie swych mu interessow. LucChrośPhar 116.

5. »zostać usuniętym, startym przy użyciu wody lub roztworu wody ze środkiem myjącym (zwykle o brudzie)«: To rostworzywszy wodą/ w ktorey wrzały trociny bryzeliey/ pod tą fárbą niechay ták przez trzy dni/ dniá czwartego zmiy wodą ćiepłą/ bo tylko zbytek się zmyie/ ostátek iuż trudno ziąć choćby chćiał. PedSleszTajem 3. Dwoy pożytek z kąpánia brud się zmyie z ćiáłá/ Y pożogá się zgáśi ktorąś ty potniáłá. ChełHGwar C3. CO kolwiek ziemia ma szpetnego w sobie/ To strászne piekło sporządziło tobie: Ktorzy na ziemi żyiąc obiegáli Szpetnego/ ci się piekła warowáli/ Szpetny grzech/ włásnie niby iáka lárwá/ Szpeci kożdego iest czartowska bárwa/ Prędzey się błoto niżeli grzech zmyie/ Czárt w grzechu iáko świniá w błocie tyie. BaranLut 356[359].

◆ Związki frazeologiczne: ◆ zmyć się krwią »o uszczerbku na honorze: zostać usuniętym w wyniku zabicia winowajcy«: Tę broń, ktorey dotrzymać nie mogłem y rázem Oddaięć w lepsze ręce pomstę swą z żelazem. Idź! y niedáy po Swiecie krzywdzie moiey chodzić! Tylko krwią, ten się może raz zmyć y nádgrodzić; Umrzey, álbo go zabii! CorMorszACyd 119.

6.przen. »o winach: zostać symbolicznie usuniętym«: Y by z gruntu wolen był/ od złotey przywáry/ Bież/ rzekł/ do przyległego kráiu Sárdom sławnym/ A idź brzeżnym pochodem/ wodom w oczy spłáwnym̃/ Aż się źrzodłá dochrapasz/ gdźie naymężniey bije: Tám wráźisz głowę/ ták grzech/ y ćiáło się zmyie. OvŻebrMet 272[262]. Za tą pokorę niech go Pán wyniesie/ Po Thronie na Thron gorny na Niebiesie; Kto się poniży będzie podwiszszony Pán rzekł: Monárcha że był nachylony Do nog/ niech będzie podwyszszon na Niebie/ Ze pokornego naśladował Ciebie: Co kolwiek żądasz v Gornego Pána/ Pokora twoia niech będzie przybrána/ Niecháysię twoie wszytkie zmyią zmázy/ Niech żádney nie ma Pán do cię vrázy/ Iáko naydłuższe pędź Monárcho láta/ Tryumphy sobie z obrotnego świáta/ Niecháy twoy Orzeł záwsze w gorę leci/ Błogosławione niech twe będą Dzieci/ Od wszech postrzáłow niech zachowan będzie/ Po ziemnym państwie niech na gornym siędzie. BaranLut 341. CO kolwiek ziemia ma szpetnego w sobie/ To strászne piekło sporządziło tobie: Ktorzy na ziemi żyiąc obiegáli Szpetnego/ ci się piekła warowáli/ Szpetny grzech/ włásnie niby iáka lárwá/ Szpeci kożdego iest czartowska bárwa/ Prędzey się błoto niżeli grzech zmyie/ Czárt w grzechu iáko świniá w błocie tyie. BaranLut 356[359].