Słownik XVII wieku

Słowniki:
SStp, L, SWil, SJP notują
SXVI (?), Kn (?), T (?), SW (?) nie notują

Formy: bezok. zostać; ~ cz. prze. lp m 1. os. zostałem; 2. os. zostałeś; zostałeś; 3. os. został; ż 3. os. została; n 3. os. zostało; lm mos 3. os. zostali; nmos 3. os. zostały; ~ cz. zaprze. lp m 3. os. był został; lm mos 3. os. byli zostali; ~ cz. przy. pr. lp 1. os. zostanę; 2. os. zostaniesz; 3. os. zostanie; lm 3. os. zostaną; ~ tr. rozk. lp 2. os. zostań; ~ im. uprz. zostawszy

Znaczenia:

1. »zatrzymać się gdzieś«: A przy psiech ma zostać dojeżdżacz, myśliwiec biesagowy i łowczy albo myśliwiec starszy; ba i on bakałarz, co przedtem psów dojeżdżał, a teraz ma nad uczniem jeŸdzić. OstrorMyślTur 49. W Wiedniu zostać musieliśmy z wielkim naszym niesmakiem [...] bo nam zgoła tamten aer wiedeński nie udał się był. PacOb 26. Iż [...] ledwo mu 12000 wojska zostało, tedy kapitanów i oficerów zbytnich [...] abdankował. RadziwKSprawy 145. Niegdy wielki a teraz iuz doyzrały Bachwowalskie [Bałwochwalskie] Buznice pyszne Bazyliki Kolosy wywiedzione az w niebo za krzyki Czas z ziemią porownywa a co koscioł broni oraz z cnotą to nigdy nie zostanie w toni. KodKon 140. A ták wziąwszy Hánon sługi Dawidowe/ ogolił im po połowicy brody ich/ y poobrzynał száty ich áż do połowice/ áż do zádkow ich: y puścił je. A gdy to opowiedziano Dawidowi/ posłał przeciwko nim: (ponieważ oni mężowie byli bárdzo obelżeni.) Y rzekł im Król: Zostańcie w Jerycho/ áż odrostą brody wásze/ á potym się wrocicie. BG Tt ???. Gdyć piasku na oczy nasypią/ iuż w ten czas choćbyś rad odpuszczał [...] nie możesz; sam abowiem iuż pod aresztem trudnym zostaniesz/ z którego na wieki się nie wywikłasz. StarKaz II, 539. Przy chorągwi sześć towarzystwa anamiestnik zostawszy poszli przecię znami. PasPam 53v. Kiedy tęn umysł przypadnie że by zostać to iakas wesołość ogarnie człowieka. Skoro zas nastąpi że by niezostawac to [...] znowu alteracyia. PasPam 73v. Połowa ich zostało wizbie a połowa wypadło do Sieni. PasPam 156.

2. »stać się kimś, jakimś«: Skoro od Brunela pierścienia dostanie, Opuszczony on zamek y pusty zostanie. ArKochOrl 32v. Lepiej beło bezbrojnem, nagiem i swobodnem Zostać, niż piersi odziać blachem tak niegodnem, Niż wyśmianą na głowę i posromoconą Przyłbicę i na ramię tarcz wziąć obelżoną. ArKochOrlCz III 31. Franciszek święty/ obaczywszy Anyola trzymaiącego ampułkę kryształową pełną wody co zamyślawał był zostać kapłanem [...] zarazem przedsięwzięcia swego poniechał. StarKaz II, 51. Biezy duchniczek [...] do chleba do wczasow swobody Az potym Vicariem gdzie kolwiek zostanie Lubo tez Altarystą. OpalKSat 89v. Ja [...] teyto Actorką zostawszy sumy A doznawszy przy miłym synu moim starszym [...] ochotnych posług y w zaszłych mych leciech przystoynego Uszanowania [...] tę sumę [...] synowi memu [...] daruię. DekrŻmud 225-225v. Zostaniesz Lutrem asz tu będzie piękna zony dobrać a Duszę stracić. PasPam 75v. Kiedy cie tu uwiedzie dulcedo [słodycz] dobrego mięnia et usus Cohabitandi [i przyzwyczaienie do współżycia] zostaniesz Lutrem. PasPam 75v. Jeśliś kupcem, trzymajże kredyt, bo wiedz o tem, Że do pierwszego razu zostaniesz bankrotem. PotMorKuk III 283. Jezeliby ten raz wiktoryią otrzymał, tedy Zaraz po Batalij miał panstwo Abdykować y Machometanskim Zostać pustelnikiem. IntrHist 99. Zyczyłby sobie Argusem stoocznym, Ten y ow zostać, dla Komedyantki, Byle się nogom iey przypatrzył skocznym, Często ie biorą zá swoie Amantki. DrużZbiór 397. ADoracya BOGU tylko przynależy, w Piśmie s. dowod. W Polszcze zazwyczay: Jestem z Adoracyą, czy chcemy zostać Bałwochwalcami? DrużZbiór 459.

3. »stać się pozostałością, utrzymać się jako reszta«: Odyjm precz tę blachę MGC, a zostanieć własna węgielnica, a otworzysz i zamkniesz, według angułu spiczatego albo płaskiego. AquaPrax 154.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ zostać całym: ◆ zostać w afroncie »doznać obrazy, zostać znieważonym«: Teatrum ci to ná rozliczne sceny Tu śmiech, tu żarty, iuż ci smutne treny, Ten się uskárza, że został w afroncie Ta urażona słowem płácze w kącie. DrużZbiór 539.

4. »być«: Rzeka [Warta] in Anno 1698 była tez w Katedrze y w Stallach, ale teraz cale ie zalała sięgaiąc do Ambony, y stoł także wysoko Ołtarza wielkiego zalała, y tak nagle przypadła, że nie ktore Antepedya musiały zostać w wodzie [...]. GazPol 1736 5 3 nlb.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ miłością od kogoś zostać ubezpieczonym »zostać przekonanym o czyjeś miłości«: Ze by wzaięm od pomięnionych Obywatelow tąz miłoscią ktorą zawsze te Narody ku Panom swoim Słynęły został ubespieczony y Upomniony IkMSC [...] miłosciwie do przeproszenia swego wszystkich zgromadzonych urzędnikow i deputatow przypuścić ma. PasPam 209-209v.

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ zostać żywcem »pozostać przy życiu«: Chowanski [...] uszedł piechota zas wszystka mało co naruszona oprocz owych kilku set narazie wyciętych została zywcem a było ich 18000 Poszli tedy do bliskiey brzeziny y zasiecz uczynili. PasPam 97-97v.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ zostać w błędzie (sz. zm.) »pozostać przy fałszywym, mylnym mniemaniu, przekonaniu«: Na iedenascie Krokow mogę to rzec smiele Z wody słoney zbyt miązsze ukazował skrzele [wieloryb] Wszyscysmy w tem błędzie zostali Bo się z mieisca nie ruszał wszyscysmy widzieli Ze to na wodzie iakiey był wysepek mały. ArKochOrl 57v. Nie zostaniesz w żadnym błędzie, Każda z twych spraw stała będzie. MorszAUtwKuk 232. ◆ zostać zdrowym »wyjść bez szwanku z czego«: Wyrzuciły prochy Pana Bobolę [...] y z konięm za zawisłę nadrugę stronę a przecię zdrowy został. PasPam 61. ◆ zostać w błędzie »fałszywie pojąć sprawy wiary, religii«: Ztámtąd wyszedłem ku dniowi/ O krzcie nie mysląc/ bom został w tem błędzie: Zem we snie tylko iákąś widział márę/ Y swam rozumiał bydź práwdziwą wiárę. TasKochGoff 309.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Kto się chce mieć dobrze ná dzień/ niech sobie gęś zárznie/ kto ná tydzień/ niech wieprzá zákole/ kto ná miesiąc/ niech wołu zábiie/ kto ná cáły rok/ niech żonę poymie/ á kto do śmierci/ niech Xiędzem zostánie. RysProv VII, 5.