Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »mocno, gwałtownie bić, uderzać w kogoś, coś lub czymś, powodując powstanie silnego odgłosu«:

Rekcja: czym; na kogo

Kláskam/ ábo klęszczę rękomá. Complodo manus [...] Collido manus [...] Concrepo digitis [...] Kláskam/ ábo trzáskam pálcámi. Plaudo [...]. Kn 279. Trzáskam czym/ Concrepo digitis [...] Insono [...] Increpo [...] increpuit verberis ictu. Perstrepit crebro ictu pulsatus [...] Crepuêre obnixi remi [...] trzásnęłi [!]/ alio sensu i. złamáły się. Muttiunt vel mutiunt virgae [...]. Kn 1158. [...] Przeklnie się Furman w błocie, wzdy czasem. ze strawy I w złą się wlecze drogę bosię barziey niczem Nie cieszy: iako kiedy trzaska sobie biczem. PotWoj 175. Geissel platzete/ Bicz trzáskał; womit platzest du?/ á cżem że trzáskasz? ErnHand 353. CRAQUER, V. neut. (Faire crac, causer un craquement.) Crepare [...] TRZASKAC chrup uczynić trzasnąć. Faire craquer les doigts. Concrepare digitis [...] Concrepare digitos [...] Trzaskać palcami łamiąc palce u rąk. Craquer des dents. Crepitare dentibus [...] Crepare dentibus [...] Trzaskać zębami dzwonić zębami. DanKolaDyk I, 395. Aby zas na was nie trzaskały gromy Za uwięzione kwoty w pierwszym czasie Dla pewnieyszego rzeczy swych warunku Y te y tamte niescie w podarunku [...]. ChrośJóz1745 M6v. Trzaskam, ich klatsche. BierSłowa 262.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ żeby pioruny na kogoś trzaskały »rodzaj przekleństwa«: Panie Boze Sprawiedliwy [...] pokasz Sprawiedliwość twoię nad krolem, Ianęm Kazimierzem ze by Pioruny na Niego z iasnego Nieba trzaskały. PasPam 198v-199.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Stáry furman rad słucha/ kiedy kto biczem trzáska. RysProv XV, 2.

2. »pękać, rozrywać się, łamać się wydając charakterystyczny suchy odgłos«: Drzewo Moszenkowe/ ma mácharzynki nádęte/ náprzod modrá/ potym popiélate/ ktore gdy ściśnie bá[rzo] [t]rzáskáią/ iáko kiedy pęchyrz stłoczy. SyrZiel 840. Trzáskam czym/ Concrepo digitis [...] Insono [...] Increpo [...] increpuit verberis ictu. Perstrepit crebro ictu pulsatus [...] Crepuêre obnixi remi [...] trzásnęłi [!]/ alio sensu i. złamáły się. Muttiunt vel mutiunt virgae [...]. Kn 1158. Wraz też poczęłá gráć Artylerya/ Gęsty żelázny grad się z niey vwija/ Huczą Mozdżerze/ Gránaty trzáskáią/ Turkow mieszáią. MorszZWikTur A4v.

3. »wydawać silny odgłos, powodować hałas«:

Rekcja: czym

Niepodleysza Sycyliey y LIPARA byłá/ Na ten czás/ gdy przezwisko Meligunis miáłá. Hoyna w háłun/ porządna w kosztowne cieplice/ Máiąc nád to bogate żelázne kuźnice. Ktorych było dostátek po oney Insuli/ Wielce sławnych z Cyklopow ktorzy w nich kowáli. Niegdy przedtym: Bo też był Vulkan opánował Tę Insułę: á ná niey ty CYKLOPY chował. Ná ktorey (iák vdáią) też niektore skáły/ Vstáwicznie siárczánym ogniem gorzywáły: Z wielkim szumem trzáskaiąc iáko grom okrutny/ Ná kształt y sposob własny Sycyliyskiey AEtny. RoźOff C4v-D. Es bullert etwas/ das ich erwachte/ darnach kondte ich nicht wider einschlaffen. Trzáskáło coś/ áżem ocknął/ (ockłá) potym niemogłem (niemogłám) zásię vsnąć. VolcDial 11v. Aus schwefelichrein Dampf entstehet der Donner: s siárczystey páłey [!] stawa się Grzmot: welcher aus der Wolcke brechend mit einem Blitz/ donnert/ und wetterstrahlet. ktory z Obłoká wypadszy z Błyskáwicą/ grzmi y piorunem trzáska. KomDobrOrb 23, 25. Kiedy ludzie zápamiętali nic obespieczeństwie myślić nie będą/ Żywioły iáko więc w konáiącym człowieku poburzone żywioły mieszać poczną/ gromy bić/ błyskawice palić/ pioruny trzáskać/ wiátry świstać [...]. BujnDroga 136. Geissel platzete/ Bicz trzáskał; womit platzest du?/ á cżem że trzáskasz? ErnHand 353. Kiedy szalony wicher, ná to się rozgrzesza, Ruszywszy morze z gruntu, ziemię z wodą miesza. Niech grzmi, szumi, niech trzáska, wał po wále miece; Chrześciáńskiego sercá, nie ruszy Fortece: Iák sobie widzi ciáło, nigdy go ták drogo, Sługá Boży, u siebie ie szácuie? bo go, W powetowánych rzeczy záwsze liczył rzędzie, Nie było go, teraz iest, umrze? znowu będzie. PotPocz 93. CRAQUER, V. neut. (Faire crac, causer un craquement.) Crepare [...] TRZASKAC chrup uczynić trzasnąć. Faire craquer les doigts. Concrepare digitis [...] Concrepare digitos [...] Trzaskać palcami łamiąc palce u rąk. Craquer des dents. Crepitare dentibus [...] Crepare dentibus [...] Trzaskać zębami dzwonić zębami. DanKolaDyk I, 395. Ciskam ich werffe/ ciskałem ich warff/ Cisnąłęm ich habe geworffen. Und andere auff ein skam aussgehende/ welche dass [.] der härtigkeit halben/ wegwerffen/ wie in den folgenden zu sehen/ als: trzáskam ich Pliedre Poltere trzáskałem ich pliederte polterte/ trzásnąłem habe gepliedert gepolltert. DobrGram 277.

4. »fukać, krzyczeć na kogo, gromić, strofować kogoś, dawać komuś głośną reprymendę«:

Rekcja: na kogo

Fukam/ trzáskam. Clamosè obiurgo, respondeo. Cicero dicit: Excipere clamore aliquem [...] Incurro in aliquem verbis. Grauibus verbis ab aliquo confici & trucidari. Corripio aliquem clamoribus [...] Incesso aliquem asperè [...] Inclementer in me dicit, atque id sine malo [...] fuka sobié ná mię béspiécznié [...] v. Łáię/ Łżę/ Gromię. Kn 181. Gromię kogo/ trzáskam. Tono saeuo murmure & verberibus [...] Bacchor & debacchor in aliquem [...] Intono [...] Fulmino [...] Gromi/ poraża/ wáli woysko. Protono [...] Protonat irâ. woła/ trzáska. Protelo saeuis dictis aliquem [...] vide. Fukam/ et Grzmot czynię/ Pograżam. Kn 210. Trzáskam ná kogo/ tr. v. Gromię. Kn 1158. Y tá to iest iedyna skáła, o ktorą się rozbiły wszytkie moie ku Oyczyznie oraz Pánu zasługi, żem nie ták nierozmyślnie, áni ták niesłusznymi (iáko potrzebowano) środkámi ná nię pozwolić chciał. Zem głosow wolnych, ná Seymikách gwalcić [!] niedopuścił. Zem ná kędzierzáwe czupryny Senatorskie żeláznych grzebieni nie wołał. Zem ná Posłow przy Oyczyznie stawáiących száblą nie trzáskał. LubJMan 15. To iest szczęście/ dom Oyczysty/ Dobrze nábyte zbiory/ Niepotrzebienem Iurysty/ Niedbam o Assessory. Nie z-fuka mię áni złáie/ Ani trzáska nád głową/ Nie weźmie mi/ bo nie dáie/ Mam odpowiedź gotową. KochProżnLir 227-228.

TRZASKAJĄCY, *TRZASKĄCY
im. przym. czyn.

Formy: lp M. m trzaskający; Ms. m trzaskącym; lm C. trzaskącym; B. nmos trzaskące

Znaczenia:

»wydający silny odgłos, powodujący hałas«: Tám y mgłom/ tám y chmurom/ támże y trwożącym Myśli ludzkie/ rozkazał stać grom trzáskącym/ Y z piorunámi wiátrom/ zimná przynoszącym: A wszákże tym nie zgołá wszędzie ná wiszącym Powietrzu/ Tworcá świátá pozwolił mieszkánia: Záledwie ich bowiem sam trzyma/ gdy dmuchániá Swoie káżdy z nich w rożney stronie odpráwuie/ By nie szárpáły świátá. OvOtwWPrzem 6.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ mróz trzaskający, trzaskący mróz (sz. zm.) »bardzo silny mróz, powodujący także skrzypienie śniegu pod nogami«: 7. S - Mróz trzaskający w nocy i w dzień, z rana śnieg trochę padał. ChrapDiar I 178. Mróz srogi, trzaskający i pogoda piękna. ChrapDiar I 184. W nocy potężny mróz trzaskający, w dzień także mróz i nic nie ugrzało, pogoda piękna. ChrapDiar I 188. Srogi mróz trzaskający, jednak bez wiatru, śnieg polatywał czasem. ChrapDiar I 377. Planety znaczne, których sprawy słucha Tak mokre morze, jako ziemia sucha! Wy piękną wiosnę i lato gorące, Opatrzną jesień i mrozy trzaskące W zwyczajnym na świat prowadzicie torze, Odmieniający niebo, ziemię, morze; Na niewidzialnym popiętrzywszy wody Powietrzu, w mokre z zgęszczonych chmur grody Deszcze i grady, gromy, lici, rosy Spuszczacie, czerstwiąc albo rażąc kłosy. PotPieśRKuk I 482. Kiedy owo kto ná rynku stoiąc, gadáiąc, z-kompányią czás trawiąc, á nie zmárznie, á do Kościołá przyszedszy, záraz okrzepnie, to ten nie in Spiritu venit, nie w-duchu przyszedł. kiedy wygoliwszy się zdrowo stać przed Iegomoscią czapkę zdiąwszy, choć ná trzáskącym mrozie, á w-Kościele záraz przy Mszy S. odkrywszy głowę, kátáru, iako on powiádá, nábędzie, nábędzie, nie venit in Spiritu, i ten nie przyszedł w-duchu. MłodzKaz IV, 4554 [455]. Ty żyiesz! iák wiele álbo rękę/ álbo rámię/ dopioro? dopioro złamało? ty wcále zostáiesz! iák wiele mrze głodem? ty do gotowego stołu siádasz! iák wiele nágo/ odárto/ ná gnoiu w trzáskące mrozy leży/ ciebie odziewaią/ tobie ná kominku suche drewká ukłádaią! BujnDroga 373.

[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]