W TRAKCIE OPRACOWANIA Data ostatniej modyfikacji: 31.03.2018
TRZEŹWI, TRZEŹWY przym.
Słowniki:
SStp (trzeźwy, trzeźwi), SXVI (trzeźwy, trzeźwi; korpus), Kn (trzeźwi), T (trzeźwi), L (trzeźwy, trzeźwi; XVI-XVIII), SWil (trzeźwy), SW (trzeźwy, trzeźwi), SJP (trzeźwy) notują
Formy: st. równy lp M. m trzeźwi; trzeźwy; ż trzeźwia; trzeźwa; n trzeźwie; D. m trzeźwiego; trzeźwego // trzyźwego; ż trzeźwej; n trzeźwego; N. m trzeźwim // trzeźwiem // trzyźwiem; trzeźwym // trzyźwym; n trzeźwim; Ms. m trzeźwym; ż trzeźwej; lm M. mos trzeźwi // trzyźwi; nmos trzeźwe; D. trzeźwiech; trzeźwych // trzyźwych; B. nmos trzeźwie; N. trzeźwiemi; trzeźwymi; ~ st. wyższy lp M. m trzeźwiejszy; lm M. mos trzeźwiejsi; N. trzeźwiejszemi; ~ odmiana niezłożona lp C. m trzeźwiu // trzyźwiu; trzeźwu
Znaczenia:
1. »nie będący pijanym«: Trzeźwi/ Sobrius [...] non temulentus. Kn 1160. Zasiadalismy tedy w Polu [...] A koło nas Arbitrow konnych zawsze kilka I kilka nascie czasęm Tysięcy iednych trzezwiech drugich piianych. PasPam 242. My, co trzeźwiejsi, jechaliśmy w pole; on też, lubo się ledwo na koniu osiedzieć mógł, tuż też za nami. SobJListy 485. [...] nie może spáć, kiedy sobie nie podpiie, záchoruie kiedy tylko trzyzwiem będzie. MłodzKaz I, 310-311. Więc żeby trzeźwi mogli o ojczyźnie radzić, Wypchnąć, jeśli się nie da pijak wyprowadzić. PotFrasz3Kuk II 589. [...] gdy się trafiło konwersować z ludzmi nie zewszystkim trzezwiemi, albo ięzyka rozwiozłego, zawsze się starała [Maria Kazimiera], aby miała w ten czas przy sobie ludzi poważnych, albo duchownych, z ktorych by obecności tam ci wstręt iaki mieli [...]. NiesKor II 500. AMIRON Ryba tey iest natury gdy Człek na nią patrzy, upiie się, y gniewem zapali, gdy zaś iey pożywa, z piianego trzeźwym, z gniewliwego łagodnym się staie. ChmielAteny1755 I 524. Trzeźwi. 1) nüchtern, nicht betruncken [...] sobre, qui n'est pas enivré [...]. T III 2351.
2. »nie nadużywający trunków; przytomny, uważny«: [...] z strony istności samej osoby, na taki [koniuszego] urząd potrzeba upatrować i obierać człowieka umysłu i ciała zdrowego, wiernego, trzeźwego, czytać i pisać umiejętnego [...]. DorHipTur 86. [...] ktorzy ludzie chcą się vdáć zá świątobliwe/ y bárzo trzeźwie/ tedy częstokroć podkurzáią sobie twarz siárką. SykstCiepl 117. [...] kogo Wstrzymawáłym zowiemy y trzeźwiem/ nie może być piiánicą. PetrSEt 384a. A jeśli się nikomu nie trzeba dać znać, tedy potrzeba samowtóremu albo samotrzeciemu w pielgrzymski się ubiór ubrawszy, a kostur w ręce wziąwszy, pielgrzymować; acz i tak potrzebaby mądrości wielkiej zażyć, żeby nie poznano między ludźmi dowcipnymi, trzeźwymi [...]. PacOb 112. Ale Biskup ma bydź nienágániony/ mąż jedney żony, czuły/ trzeźwi/ poważny/ gościnny/ ku nauczániu sposobny [...]. BG 1Tm 3, 2. Zony tákże (ńiech máją) poważne/ nie potwarliwe/ trzeźwe/ wierne we wszystkim. BG 1Tm 3,11. [...] wyrzekł się lenistwá/ w trzeźwey zákochał się czułości/ świátowe obrzydził sobie zabáwy [...]. KalCuda 119. [...] nabycie czułosci Pilnosci y trzezwego zycia potrzebuie Czemu wszystkiemu brzydki luxus iest przeciwny [...]. OpalKSat 95v. Jeśli trzeźwia [białogłowa]/ to iest/ że nic nie piia inszego tylko wodę/ to cię będzie miáłá z rozum. ZłoteJarzmo Bv. Ma bydz [inżynier] trzezwy nie wszeteczny skryty y sekreta umieiący zachowac [...]. NarArch 80. Sowie iaica dziecięciu wárzone do ziedzenia dane/ przez wszytek żywot [...] będzie wstrzemięźliwym/ trzeźwim/ y winá nie rad pijącym. HercBan 41. Padło Polakow jako pospolitsze rozumienie trzyma około 200. Nauczyli [Szwedzi] Polaków, aby będąc tak blisko nieprzyjaciela, byli na potem trzeźwiejszemi i pilniejszemi. MarkZap 10. Aby pisać vmieli [urzędnicy], ráchunki porzonnie rozumieli, á z nich káżdy áby według cnoty y dobrego sumnienia wiernie ráchował się, trzyzwym się záchowywał [...]. HaurEk 68. Panowie niech to pilnie dla swego lepszego dobrá, y pewności obserwuią, áby ná tę Funkcią y vrząd, Oekonomow ábo Áttendentow [...] ludzi trzyzwych, á właśnie do tego sposobnych; y Arythmetyki wiádomych záżywáli [...]. HaurEk 73. Człowieká przeto sposobnego, vmieiętnego, pilnego, záwsze trzyzwego, y dobrego sumnienia Arithmetyká potrzebuie [...]. HaurEk 75. Żonyś pozbył. Żem ojciec, nie mogę jej chwalić. To tylko przydać mogę, człowiek utrapiony, Żeś pozbył ciebie z dusze kochającej żony, I dobrej, i powolnej; jeszcze więcej powiem: Wstydliwej, czystej, trzeźwej [...]. PotZabKuk I 538. Xiądz (Kápłan/ Káznodziejá) powinien Bogu się modlić/ y zá siebie y zá Słuchácze swoje. Tákowa modlitwá musi się trzeźwim sercem dziać. GdacPij 30. Bá im stárszy, tym by to miał bydź trzeźwieyszy ná dobro pospolite ostrowidz! MłodzKaz I, 214-215. SEYM każdy záleca Woyská DISCIPLINAM Militarem, ktorą day Boże żeby záchowali, w pokoiu będąc trzyzwi y czyści; podczas Woyny à rapinis abstinentes [...]. ChmielAteny II 409. Trzeźwi [...] 2) nüchtern, mässig [...] sobre, temperant, qui a de la sobrieté [...]. T III 2351. [...] lepiey tobie áby ciáło twoie trzeźwie było zábite/ á niż áby duszá miáłá przez piiáństwo umrzeć. BirkNiedz 194.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: Zoná ma być trzeźwa/ ochędożna y cnotliwa. RysProv 93.
[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]
TRZEŹWY, TRZEŹWI
w funkcji rzeczownika
Formy:
Znaczenia:
»ten, który nie jest pijany«: [...] u stołuśmy z arcyksiążęciem po familijnemu siedzieli i tak nam gęstemi pełnemi przygrzewano, że mało co było trzeźwych [...]. PacOb 83. Tak-ci umrze trzeźwy, Jako ów przy czopie [...]. MorszAUtwKuk 97. [...] taż sama iest dusza [...] w piianym co w trzeźwym. BystrzInfCosm C3v.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: Co ná sercu v trzeźwego/ to ná ięzyku v piianego. RysProv 16. ● Trunék odmiéni zdánie i mowę trzeźwiego. KnAd 1178.
[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]

PO TRZEŹWU, PO TRZEŹWIU
w funkcji przysłówka
Formy:
Znaczenia:
»nie będąc pijanym«: Kufla kiedy dopadniesz, także i śklenice, Choćby było garniec w niej, wywróć ją na nice – Kiedyć się mózg zagrzeje, przydzieć fantazyja, Każdyć po trzeźwiu błazen, także jako i ja. W ten czas nie żałuj gęby, a zostań bełkotem. DzwonStatGrzesz 280. Nazaiutrz wstáwszy iuż dobrze ku południowi Adam [...] przypomniał sobie wczorayszą tragedią/ y bárzo się począł iáko potrzeźwu frásowáć [...]. BanHist 37. Chciał [książę] mię koniecznie odprowadzać do zamku, alem się mu przecię kształtnie skrył. Ale on przecię po trzeźwiu i po pijanemu mi jutrzejszą grozi audycją. SobJListy 486. Słysząc, że się żartami kompanija bawi, Jeden humorowaty: "I ja też kpię" - prawi - "Skoro sobie podpiję." [...] Aż trzeci: "To po trzeźwu cały kiep" - odpowie - "z Waszeci." PotFrasz1Kuk II 215. [...] ktora strona by sie miała kaiąc, izby iakie wymowki były między [nimi] lub po piianu lub po trzywziu [!], powinięn będzie dac do kościoła [...] wosku funtow dziesięc [...]. KsPtaszUl I, 563. [...] inkwizycyją czynić kazano, z której się pokazało, że obadwa byli pijani, i tak tego nie aprehendowano, że po pijanu ten eksces zrobili, szpady im oddać kazano, żeby się sami po trzeźwiu pogodzili. SarPam 112. po trzezwiu. im nüchtern Muth. sobrement, n'étant pas enivré; pendant qu'il n'est pas ivre. § po trzezwiu rozumu nie wiele, dopieroż po piianu. T III 2351.
[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]
Autorka: RB