W TRAKCIE OPRACOWANIA Data ostatniej modyfikacji: 29.06.2023
BABA I rzecz. ż
Słowniki:
notują
Formy: lp M. baba; D. baby; C. babie; B. babę; N. babą; Ms. babie; W. babo; ~ lm M. baby; D. bab // babów; C. babom // babam; B. baby; N. baby // babami; Ms. babach; ~ lpdw M. babie; B. babie
Znaczenia:
1. »o kobiecie, zwłaszcza starszej; czasem z niechęcią; indyw. stara panna«: A toć panie Moje zdanie, Staroletnej Baby szpetnej. GrochWiersze 335. Nigdy się ja po prożnicy przy babach nie bawię: Gdzie czego sprostać nie mogę, to przez babę sprawię. SejmPiek 44. Stárká/ vide Bábá 2. Kn 1062. Pozwaląm iak tak młodszym ale tobie Babo Piesczotkami się bawic, pfe brzydki szpeciaku. OpalKSat 28. Białogłowy nie chcą żadną miarą, aby Choć im lata dokuczą, miano ich za baby. MorszAUtwKuk 329. Iuz nas o tę Woynę y baby konfuduią. PasPam 199. Das alte Weib/ Bábá f. MalczWok A3. Coli zá zábawa w tym domu okopciáłym Bábow [w piekle]. AndPiekBoh 40. Epithalamium Korwinowi [...] Zostałeś Mężem Babie, mogąc iey być wnukiem. PotPocz 148. Już ztąd niebogo miej wróżkę niesłabą, Że rutkę siejąc pewnie umrzesz babą. ZbierDrużWir I 147. Y iuz na zwiędłe [kwiaty], choć bezzębney babie, Pożyczą zębow swoich twarde grabie. DrużZbiór 312. Woysko oboyga narodów Ordynansami Królewskiemi wzgardziło, obróciwszy Rycerskie swoje odwagi na Dobra Duchowne, i na woynę z babami. ŁubHist 102.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe: stara baba: Pieniądze lat dziesiątków sześci nie pozbawią, Ani uczynią młodej panny z starej baby. SzymSiel 36. Kászleć jáko stára Bába. ErnHand 520. ▲ dziad z babą: Dał Pan Bóg rodzicielce mojej z powtórnym małżonkiem syna Jana [...] Patrini byli: dziad z babą. WierzbKon 132. Iako nieme głąbie Rowno Dziady z babami wkrzywe karki rąbie [Turek]. PotWoj 109. ▲ bałamut baba: Delira mulier. BAYKA bayarka głupia bałamut baba. DanKolaDyk II, 447. ▲ publiczna baba: Uczyńmy iedno Rozdział tego słowa Publicanus aż będzie publica anus Publiczna Bábá. MłodzKaz I, 255.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: od przysł.: Baby sobie troje niewidy pod kądzielą bają. Táki to testáment y taki wagi, iaka Ewángelia bab, kiedy sobie troie niewidy pod kądzielą báią. WisCzar 90. ● Babá z wozu/ kołom lżej. RysProv 12. ● Baba z woza kołkom lzey. PasPam 75. ● (war.) Taż baba na tychże kołach. VerdBłażSet 92. Taż przecię baba na tych kolech bywa. VerdBłażSet 93. Táż Bábá/ też kołá. RysProv Iv. ● Iedná bábá kámień do studnie w wáli/ a dziesięć go chłopow nie dobędzie. RysProv Cv. ● Obawiam się zgoła, aby tysz baby nie dzwigały tesz koła. OpalKListy 72. ● Stroi Bábá firleie/ kiedy sobie podleie. RysProv I. ● Trze Bábie ná boty. RysProv Iv. ● Wiédzą to i báby w szpitalu. v. Jáwna rzécz. KnAd 1234. ● Wół rogami, baba językiem kole. MatłBabBad 188. ● Bábá lecąc ze wschodu [= ze schodów] wołáłá/ co dalej to gorzej. RysProv 12. ● Długo ten pokuka co babę oszuka. T III 15. ● (war.) Gdy sam szátan spráwić niemoże/ tám oszustá/ álbo bábę posle. SyrZiel 1079. Gdzie diabeł nie może/ tám Bábę pośle. RysProv B3v. ● Y Bábá śmielsza zá murem. RysProv K2v. ● I bábá zá murem biié. KnAd 1062. ● Kiedy człowiek łąki kosi/ ládá bábá deżdż vprosi. RysProv D4.
Przenośnie: Ja [Merkury], wiesz mój zwyczaj, chytre-m te sylaby przejął wnet potym od stoickiej baby [upersonifikowanej Cnoty w dialogu z Fortuną]. MiasKZbiór 216.
2. »matka matki a. ojca«: Ta Gierałtowska była baba matki pana Władysława Wolińskiego. AktaKrak II/1 529. Kiedy do herbow nie trze się wkupowáć, rzetelnie wiedzą o Dziádu i Prádziádu, o Bábie i Prábábce. MłodzKaz I, 129. Herb nazwany Trąby alias Rycerz iako gotu widzisz Szlachetnie Urodzonych Domu Semereykow Trubeckich Matki Rodzicielki moiey, a baby moiey zMatki [...] także tu kład[ę] dla informacyey przyszłego Wieku Dziatkom moim. DrobTuszInf 43. Chciał [...] wytracić [...] Dzieci niewiasty y Męszczyzny społem Oyce Potomki Dziady, Baby, wnuki. ChrośAm XIV, 3.
3.ekspr. »żona«: Kogo masz z sobą. Czy babę czyli dziewkę co to idzie z tobą. Jozef[:] Zonac to panie miły ale zschodzona. KodKon 113. Wtem bezecna baba, baba nieszczęśliwa [...] (Czy-ć ją diabeł obudził?), tak jak była wstała, Weszła do nas i kiedy najlepiej, przerwała [miłosne igraszki]. MorszAUtwKuk 327.
4. »kobieta niskiego stanu, chłopka; żebraczka«: Weźmy z sobą dwie babie, Truchnę i Kromczonkę, Bo też ony na pamięć umieją koronkę. PerDziadGrzesz 410. Wedruy dali Bysmy się zas tez sobą nie pokłopotali Bo ia słyszysz tu dziadow ni bab nie noczuię Tylko slachta pąnięta z ktoremi przestaię. KodKon 114. Ceres, matká Prozerpiny, szukáiąc corki swey po wszystkim świecie, przyszłá potym do cháłupy, báby niektorey, y gorącem utrapiona żądałá od niey wody. OvOtwWPrzem 201. Iuz wychodząc zowey chaty az baba zakasłała w chlewie Z nalezli tedy trzy białogłowy. PasPam 98. Każdego roku szołtysi [...] powinni w szpitalu porządek uczynić i jednego z dziadow lub bab starszemi poczynić. OrdPoznKutrz 276.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: (war.) od przysł.:
5. »kobieta zajmująca się czarami, tajemniczymi praktykami, wróżbami a. biorąca w nich udział«: Były dwie bábie ná gościńcu/ ktore goście do gospody przyimowáły [...] czárow iednakich záżywáły. SpInZąbMłot 408. Potkał [...] babę/ ktora w iedney ręce niosłá skorupę węgla rozzarzonego/ á w drugiey flászkę wody. StarKaz II, 313. Báby czárownice [...] dziatki y dusze ich przed przyięciem krztu ś. morduią. WisCzar 43. Na Kalwariey gdy Exorczysta Czartow z iedney Baby wyganiał Wołał Czart ze ma dług w Zywczu V Babilona. KomonDziej 164. FEE [...] mulieris fatidicae, ou fatiloque [...] WIDMY Czarownice BABY wrożki. DanKolaDyk II, 19. DEVINE subst. f. Celle qui l`avenir. Vates Mulier fatidica. WIESZCZKA, wrożka, widma Bábá. DanKolaDyk I, 462.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe: delfickie Baby: Ledwie rzekł Cyt: [...] Choć z świniami w ieziorze, toną iako żaby Rażem spadną Delfickie, z swych trypodow, Baby. PotPocz 6.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: Tylkoć to báby ná dwoie wrozą. BystrzInfZup 25 nlb.
6. »kobieta lecząca (najczęściej ziołami), znachorka«: Tákże ony báby słow świętych vzywáią/ y nie wspomináią Dyabłá/ ale wszytko nabożne słowá szepcą [przy leczeniu]. SykstCiepl 200. Lekuię/ iáko baby zabobonnié/ ábo czáruiąc leczę. Kn 356. Długo po roznych [...] kráiách [...] bábách, uleczenia chorobie szukáli. KalCuda 281. Dobreż to czásy bywáły, kiedy ná medykow był respekt, i im korony dawano; ale teraz kiedy i báby lekárki, á czásem i ktoś inszy z swoiemi wánnámi zágęścił kray. MłodzKaz IV, 11. Jeżeli też bol głowy pochodzi z mácice, Ná to máią baby swe rożne táiemnice. CompMed 42.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe: baba zabobonna: Bábá zabobonna/ co lekuié nié czárámi/ álé zmyślonemi nabożenstwy [...] Piatrix [...] Expiatrix [...]. Kn 10.
7. »kobieta pomagająca przy porodzie, akuszerka«: Miłe niewiastki [...] dzieci rodzić iest wąm iákby wrodzona/ dziatki bráć bábom przynależna. CiachPrzyp E4v. Bábá rodzących pilnuiąca/ Obstetrix [...] Adsestrix, Assestrix [...]. Kn 10. Ianowi Pigłowskiemu/ urodziłá się Coreczká/ tę wedle zwyczáiu przyiąwszy bábá/ urznęłá iey pępek. KalCuda 229. Skoro czas przyszedł rodzenia, niewprzody się Baba dziecięcia ręką aze tym obrazkiem [przedstawiającym boginię] dotknęła. PotPrzyp 2. ACCOUCHEUSE [...] Obstetrix [...] Bábá, niewiasta przy porodzeniu. DanKolaDyk I, 27.
8. »kobieta służąca, pokojowa, służebna, dwórka«: Baba iest co sluzy u Wielkobuckie[go] u Skrzypiowie niedaleko Pinczowa. TrepNekLib 62. Baba o złym zdrowiu Hernestowej daje znać [...] wołaniem I z ciężkim bieży baba narzekaniem [...]: Jużci na włosku naszej pani zdrowie! BorzNaw 152. Panie stare, czy baby, czy ochmistrzynie, nie pisałem, jeśli pomnę dobrze, aby miały jeździć à la campagne z paniami. SobJListy 399.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe: baba ochmistrzyni: Dawniejszy świat szczęśliwy [...] Iż wolno było białej płci jeździć, gdzie chciała, Bez baby ochmistrzyniej, co ją w mocy miała. ArKochOrlCz II 443.
9. »kobieta handlująca na targu, przekupka«: Zdał bys się miedzy baby, co krupy przedaią. KodKon 121. Stało i parę działek bez kul i bez prochu, Inszego było ze trzy tysiące motłochu. Wszytki kijacy głodni, którzy miasto walki Wytrząsali biesagi babom i kobiałki. ZimBSiel 158.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: Gniewa się Bábá ná targ/ á targ o tym nie wie. RysProv B3v. ● (war.) Wiédzą to i báby ná trecie. KnAd 304. Tom rzekł [...] co sobie baby śpiewają na trecie. MorszAUtwKuk 40.
10. »kobieta opłakująca zmarłego, płaczka«: Po Krolewiczu lamentuią baby. PotSyl 102. LAMENTATION [...] Puścić się w płacz lamenta szlochanie ryczenie iák baba. DanKolaDyk II, 186.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe: pogrzebna baba: Posprowadzaj [...] pogrzebne baby, Które by po ruskoju za ciałem płakały. MorszAUtwKuk 137.
11. »stręczycielka, rajfurka«: Ná spowiedzi [...] zeznáłá [panna]/ iż [...] bábá niektora z miástá/ przyszłá ią náwiedzáć/ y między inszemi słowy nie uczciwemi/ [...] to rzekła/ iż [...] chciała ią doprowádzić na mieysce/ gdzie mieszkáią młodzieńcy obywátelo[wie] miástá one[go] nieznaiomi. SpInZąbMłot 28. Babo, która przedawasz panienki cnotliwe, Babo, która namawiasz mężatki wstydliwe [...] Babo sekutna, która swoim czarowaniem Przechodzisz i Medeą, i Cyrce, mym zdaniem. NaborWierBar I 176. MAQUIGNONNE [...] NIERZĄD trzymaiąca bezecnica sromotnica baba. DanKolaDyk 233.
12.przen. »mężczyzna tchórzliwy, zniewieściały«: Nie żołnierze/ ále bábym miał pod Chocimem/ ktorzy nieumieli Łáchow wziąć. BirkOboz 47. Co g’rzeczy, że Dziurdziego, babę i eunucha, od podołka białychgłów wezwawszy i rucha [z haremu], na tym cierpi [sułtan] urzędzie? TwarSLegK 198. Drugie Motivum tey kalumnii, że ten IAN VIII. był bardzo skłonny do płaczu, miętki, delikatny, z tąd się mogł zwać Babą, Białogłową, Niewieściuchem. ChmielAteny II 160.
13. »wiecheć ze słomy służący do zatykania komina od strony izby«: Na Pawła. Tak masz nos bardzo długi, kuśkę tak niesłabą, Mógłbyś nos kumką zatkać jako komin babą. MorszAUtwKuk 323. Do izby drzwi dobre na biegunach, kominek dobry, piec dobry, na górze baba u kominka zła. InwKal I 477. Nieuważni gospodarze i gospodynie wieńcami słomianemi, ktore babami zowią, kominy z izby zatykają dla zachowania ciepła. DziałTWilkKutrz 189.
14. »słup o kobiecych kształtach wyobrażający bóstwo, przedmiot kultu«: Bábá miedziána/ spiżána/ drzewiána. Fistuca [...] Machina [...] vide. Pal [...] Musisz bábę cáłowáć. Kn 10.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe: złota baba: Przy gębie rzeki Obio iest ieden báłwan stáry iako Bábá trzymáiąc dwoie dzieci ná ręku iedno á drugie v nog ktory obywátele zowią złotą bábą. BotŁęczRel IV 133. W Obdorze tákże Sámoiedzkiey Prowincyi był Bałwan ZŁOTEY Baby, ktorey ná ofiarę bito Ielenie y futrá dawáno Sobole; ciepła to była Baba, bo złota y w sobolách drogich! ChmielAteny II 430.
15. »kloc do ubijania«: Możesz prawie dobrze i nawiększą sztukę prowadzić przez ruchanie wałków OPQ, obracając je [...] prostując wałki i bijąc je na końcu babą. AquaPrax 136. Najdziesz i taki [nos], co nim najmocniejsze pale Jak babą wbijać możesz, lub rozkołysanym Ściany rozwalać możesz jakoby taranem, Taki pałce podobien. MorszZWierszeWir I 386. Kloc dębowy K Bábą zowią Cieśle, gruby y długi ná połtorá łokciá. SolArch 17. Pavicula [...] BABA do ubiiania bruku taran brukowy [...] Ubiiać bábą. DanKolaDyk II, 124.
16. »rodzaj pieczywa a. ciasta«: Bábá chleb/ vide Chleb żołty. Kn 10. Chleb żołty/ bábá/ obártuch/ Libum [...] Panis crocatus [...] Crocotinum [...]. Kn 65.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe: baba ciaścista: Babe, mit Safran gelb gebackener Kuchen. [...] Baba ciaścista; dobrze się baba wypiekła. T III 15.
17. »gatunek gruszki«: Báby/ gruszki/ Pyra mammosa. Pomponiana [...]. Kn 11. Tobie gruszka nie darmo, i to dobre ziele, I tej bracie nie radzę zasypiać w popiele. Wiesz ich rodzaj? Są panny, baby, muszkatełki, Są gdule i bitarnie, patrzajże omełki. PotFraszBrück I 214.
18. »rodzaj działa, armata«: W Bramie tesz samey maią bydz postawione mozdzierze y działka babami nazwane; glotami łancuchami szrotami etc. nabite. NarArch 146. Działo żelazne, nazwane baba, siedmiofuntowe. ZamLaszGęb 37.
19. »figura w szachach: hetman, królowa«: Król jest panem i on wygrywa; ten póki się z miejsca nie ruszy, ma wolny skok na trzecie pole, gdzie żywnie chce, bądź jako baba, bądź jako rycerz choćby wolnéj drogi nie miał. OstrorSzachyChom 44. Sama bądź ią nazowiecie krolową bądz babą Białagłowa iest, A chce bydz Panią Wszystki szachownice. HerbOr 655. Baba. [...] 4) Königin im Schach-Spiel. [...] Babą mu szach dał. T III 15.
20.zool. »ptak z rodziny pelikanów; Pelecanus onocrotalus«: BĄK, BABA, po Łáćinie Onocrotalus, Truo, má kształt Łábęćia, ále pyska odmiennego, bo długiego, cżerwonego, ná końcu zágiętego. Wolę ma iáko sakwę, w ktorą ryby połknione chowa. ChmielAteny1745 I 509.
# Użycia metajęzykowe: # Singulariter N. Tá Bábá G. tey Báby [...] Pluraliter N. te Báby G. tych Bab. WojnaInst 34
[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]
BABY blp
Formy:
Znaczenia:
astr. nazwa własna »gwiazdozbiór Plejady«: KOpáią go [korzeń lakrycji] [...] w ten czás gdy Báby niebieskie záchodzą. SyrZiel 652. Tego, ktory uczynił Báby ná niebie y Orioná/ ktory cień smierci w poránek odmienia/ y dzień w ciemności nocne [...] PAN jest Imię jego. BG Jk Am 5, 8-9. Báby/ gwiazdy/ Pleiades [...]. Kn 11. Báby, są siedm gwiazd drobnych, ktore są podle siebie ułożone. OvOtwWPrzem 517. Baby, gwiazdy, abo pleiades, czyli dżdżownice, drudzy zowią mamki Jowiszowe. MatłBabBad 180. HYADES [...] GWIAZDY Báby ná niebie siedm ich iest y záwsze deszcz przynoszą. DanKolaDyk II, 134.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe: baby dżdżownice: Baby dżdżownice chłodzą czyli chłoszczą z szablą Oriona. MatłBabBad 189.
[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]

BABY blp
Formy:
Znaczenia:
nazwa geograficzna » - nazwa miejscowości«: Tego starostwa [odolanowskiego] jest posesorem JW JMP Jakub Rozrazewski [...] A to za przywilejem JKM PNM na ustapienie WJMP Piotrowi Opalińskiemu [...] starostwa odolanowskiego z miasteczkami Odolanów i Sulimierzyce nazwanemi [...] także i folwarków Koczura, Glisnice i Baby rzeczonych. LustWielk 103. Folwark na Babach. LustWielk 109.
[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]

BABY blp
Formy:
Znaczenia:
składnik nazwy geograficznej » «: Nimsię słonce nachyli: na Gaurskie Baby [...] Kto pierwszey, Viktoriey nowinę przyniesie Sto Tysięcy we złocie: da [Osman] y konia z rzędem Y znacznem Vrzędem. PotWoj 76.
[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]
Autor: PK



W TRAKCIE OPRACOWANIA Data ostatniej modyfikacji: 31.01.2020
*BABA II rzecz. ż
Słowniki:
nie notują
Najwcześniejsze poświadczenie: 1633
Formy: lp D. baby
Etymologia: <tur. Baba Ǯāfer zindany 'więzienie Baby Dżafera'>
Znaczenia:
»więzienie, loch«: Już i tych [posłów] na Galacie dosięgła Wieść beła, nad prawdę jako zwykła przyczyniwszy sieła, o książęcej zniewadze, jako o włos słaby do smrodliwej nie wrzucon szarajowej Baby. TwarSLegK 119. Jego sekretarz [...] Z swoją się raz książęciu oświadczywszy wiarą; Owszem miasto potuchy rzeczą to pokazał, Że go wrzucić do baby śmierdzącej rozkazał. TwarSLegK 211.
[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]
Patrz *babadziafer.
Autor: PK