Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »pędzić, szybko, mocno przemieszczać, przesuwać, poruszać się dokądś; popędzać, poganiać; gonić«:

Rekcja: kogo, co

Mur z Europą Afryce czuią te narody/ Co zá morze czerwone zwykły wnosić głody. Nie nowiná támtecznym gnáć/ Máchometáńskie Vfce wálne w wir morski/ iák świnie Botáńskie. JurkHymCek A2v. Bo iesli wyrzuca ze wnątrza ná wierzch, nie potrzebá purguiącemu lekárstwy nic ruszáć, ábysmy nie przeszkadzáli náturze. Bo bysmy ták od wierzchu do wnątrz, to iest od skory do kiszek, gnáli: á náturá w ten czás gdy wyrzuca krosty, morowki, dymienice, wyrzuca zewnątrz do wierzchu, to iest, od kiszek do skory. PetrSInst D1. Tá z tey/ á owá z drugiey tákże strony Gwałtem przełomić hufiec gęsty chciáłá: A wtem Gwelf przypadł/ gdzie iuż náchylony Mężna Klorynda lud przed sobą gnáłá: Y z gury ná nię ciął niepostrzeżony/ Y kęs z pięknego krwie wytoczył ciałá. TasKochGoff 242. Pod miástem wielka przeciw południowi Doliná leży od zachodu słońcá: Przez tę Pogáństwo názad vciekáło/ A proch przed sobą gęstą chmurą gnáło. TasKochGoff 249. Dwa dni całe biegł Rynald po głębokiey wodzie Dwa dni całe był w szturmie y w tey niepogodzie A wiatry wsciekłe ktore dąc nie przestawały To go na zachod to zas na pułnocy gnały [...]. ArKochOrl 38. Którzy [Elearzy] osobliwie gęstą swą strzelbą wsparłszy Janczarów, ku wieczorowi wspólnie i z Zaporowcami gnali ich pieszo aż do obozu tureckiego, i dział kilka odjęli; z których po woli Zaporowcy dwie wzięli, a trzecie wielkie w Dniestr zepchnęli. DembPrzew 47. [...] dogonili ich [dragonów] Elearowie w pół rzeki, na której ich siec i wiązać począwszy, gnali ich aż do samej bramy [...]. DembPrzew 63. Moskwa sie poprawieła, wsiadła na nas gnali az w Hodynkę siekąc. MarchŚcibHist 15. Wczora, kiedyś do wody bydło rano gnała [...] jam barć w gaju ciosał. SzlichWierszeWir I 173. Długom płákał/ á zdraycy z mych łez przeszydzáli/ Y przezrowniny morskie rącze wiosłá gnáli. OvOtwWPrzem 131. A iák lwi/ zápędzeni zá iaką drapieżą/ Oślep/ y ná oszczepy/ y ná broni bieżą: Ták w ten czás morzá/ gdy ie wiátry gnáły skrzętne/ Zálewáły y okręt/ y státki okrętne; Y dáleko się wyższe zdáły bydź/ niż one. OvOtwWPrzem 453. Treiben pędzic/ gnác pellere. KusWeg L4. Widziałem, gdy sam á sam gnáł przed sobą kupy, Y w bitwách, iáko wałem, otáczał się trupy. CorMorszACyd 119. Pono dla ciebie tu nas morze gnało, Aby cię na tej wyspie oglądało w Stanie małżeńskiem. BorzNaw 91. Skoro te radę zawarł: swey powagą brody Wielki Wezyr obseła nią Ianczaskie ody Pisze grozne do Agow Emiry y Begow Zeby do Dunaiowych sciągali się brzegow Zeby białą wyiawszy płec y małe Zaki Co tylko Męszczyzn Swiat ma gnali naPolaki [...]. PotWoj 15. To zdrayca Ianczarow przekupował poił żeby od waznie stawali, Niewolnikow przodem przed Janczarami gnał [wezyr] do Szturmow [...]. PasPam 260. Ległosz to tedy Po ganstwo mostem, Zywcem to Gnano Stadami do Wiednia Zeby naprawiali zapokutę te Dziury [...]. PasPam 260v. [...] przeciw swemu, krolowi iecháli Ktory iuz w Polskę gnáwszy, wysoki Vmysł podnosił prawie pod obłoki [...]. OblJasGór 10-10v. Cudzoziemskie wojsko nie widzę także potrzeby po co gnać do obozu pod Garwolin. SobJListy 113. Ktoby chciał wysoko gnáć wodę, potrzebá tákich Wiatrakow kilká rozstáwić, według wysokości mieyscá ná ktore ma się pędzić wodá. SolArch 97. Karol [de Rochefort] uciekł y tak sam iedyny Chłopczyna [kolega Karola] musiał owę zdobycz do fortecy gnac y dognał. HistŚwież 108. Gnam, gonię. jagen, verfolgen. chasser, donner la chasse. nachylone woysko gnał przed sobą; pognał nieprzyiaciela. T III 389. [...] Gnałem ich jagte [...] Gnáć/ jagen/ treiben. DobrGram 303.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ kogo jak(o) bydło gnać »gonić, ścigać«: [...] Im się mniey Turcy takiey spodziewali zdrady Tym ich wiecey zginęło: tym sprosniey uciekli A Niemcy ich iak bydło, gnali kłoli siekli [...]. PotWoj 113. Onic to ludzie oni cosmy ich tą niwą Sto razy, iako bydło; szablą gnali Krzywą [...]. PotWoj 161.

2. »wyganiać, wypędzać skądś«:

Rekcja: kogo

A DVCH Swięty w postáci zstąpił gołębicy Nań z wysokiego Niebá. Po tey Táiemnicy Záczął po Swiecie czynić Cudá niesłycháne, Y znáki od początku Swiátá niewidziáne: To iest; vmárłych wskrzeszáć, chod przywracác chromym, Z ludzkich ciał gnáć czárty, wzrok dawáć niewidomym, Trędowátych oczyszczáć, słuch głuchym nápráwiáć, Y nászę zástárzáłą náturę odnawiáć, Prowádzić do Cnot Swiętych, od zguby odwodzić, A drogę do Zywotá wiecznego przywodzić. DamKuligKról 48. [...] A czárty, ktorych wy się, iák Bogá boicie, Y miásto Bogá w niemych báłwánách chwalicie, Nietylko z ludzkich gnáli ciał znákiem świętego Krzyżá, ále przegnáli z okręgu ziemskiego Do piekłá [apostołowie]. DamKuligKról 244.

3. »o zwierzętach, stadach: paść, prowadzić«:

Rekcja: co

Nie będzie żaden swego bydła na pole gnał, aż na to pospolstwo zezwoli [...]. KonDOliwKutrz 73. Wczora, kiedyś do wody bydło rano gnała [...] jam barć w gaju ciosał. SzlichWierszeWir I I, 173. Przytym zábrał Dawid wszystkie trzody y stádá/ ktore gnano przed bydłem jego/ y mowiono; Toć jest korzyść Dawidowá. BG Jk . Nie ma zadęn koni przez wieś gnac drabem bo iesli się skoda zstanie powinięn ią płacić. TułGietKutrz 127. Kiedy po zabiciu Geryona Stada wołow iego gnał Hercules y nocował we włoskiey ziemie u Ewandra, w nocy zboyca tamteczny y złodziey ukradł mu kilka naycudnieyszych wołow, oktorymta bayka. PotPrzyp 4v. Owce ná przygurkách pasać, nizin, mokrzádli się strzedz ná Owsiku nie paść, wzłe chwile ich nie gnáć. HaurEk 30. Heerde Schaffe durch die Stadt treiben/ Trzodę Owiec pędzić (gnáć) przez Miásto [...]. ErnHand 467. Nie powinien się żaden ważyć bydła swego lub koni na pastewnik drogą między zbożami lozem gnać, ale w zajęciu prowadzić. DziałTWilkKutrz 185.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Nié wie gdzié kozy gnano. Inszego świátá człowiék. KnAd 556.

4. »o czasie: spędzać«:

Rekcja: co

A przetoż, ták masz czynic po wszystkie swe látá Ktore będziesz gnał; chowac masz Boskie mándátá [...]. DamKuligKról 289.

5.przen. »zmuszać«:

Rekcja: kogo

Potem, kiedy one Kráie, w ktorych trawił czas, były przyciśnione Głodem, odszedł, y przystał do iednego służyć Gospodarza stron onych, kędy cięszkiey vżyć Musiał biády: bowiem go páść gnał wieprze w pole. DamKuligKról 80.