Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »niszczyć co przez wywołanie pożaru, trawić ogniem, powodować palenie się czegoś«:

Rekcja: co

Pálácz/ co palił trupy umárłych.Vstar, v. Grubarz. Kn 661. Bo iak on tylko wyszedł za Granicę Zaraz Lubomierski Jerzy poszedł w iego ziemię paleł scinał gdzie tylko zasiągł wodę a ziemię zostawił. PasPam 52v. Narzucono tak że y wozow z ową Wiedenską z Dobyczą drudzy to wo[le]li palic nizeli tym bogacic Rebellizantow Węgierskich. PasPam 268. Coz Za Woyna chłopska pod Czas panowania karola V. Zaszła. Chłopstwo Szwabskie w opactwie kompt ten początek uczyniło, ktore się Z nieznosnego poddaństwa (jako udali wybić) A wolnosci jako ludziom przyzwoitey ugruntować Chcieli, palili wszędzie y w perzynę obracali. IntrHist 223. CHANDELLE [...] mowią ieszcze o człowieku ktory z iedney strony wydaie y traci, á żona iego z drugiey. Palą świece z obu końcow. DanKolaDyk I, 281.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ kadzidło komuś palić »oddawać komuś cześć«: Dawno kadzidła Bogu a Nieludziom Palą. PasPam 274v.

◼ Przenośnie: ◼ Gdy ręce, nogi, y powierzchne części ciáłá są zimne, á wewnątrz gorączka pali, iest znak bardzo zły. VadeMed 9.

2. »ogrzewać (wnętrze), opalać«:

Rekcja: co

Palę w piécu/ palę piéc/ vide podpalam. Kn 662. Zięmią rzniętą a suszoną palą z ktorey wągle będą takie iako zdrew dębowych. PasPam 54v.

◼ Przenośnie: ◼ Lodem palić. GrodzMisc 196b.

3. »poddawać co działaniu ognia w celu wytworzenia czego; destylować, warzyć, wytapiać«:

Rekcja: co

Smołę palę [...] Picem elicio, excoquo. Kn 1033. A skoro uschnie [trawa] to ią palą y Sol z tego robią. PasPam 65v. Pal migdały ná węgiel/ á zeby brwiczki/ Czarney nábyły bárwiczki. KochProżnLir 175. Czapski [...] ma wolność do stołu swego piwo sobie robić i wódkę palić. InwChełm 60.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ palić cegłę (sz. zm.): Palę cégłę/ Coquo lateres in fornacem [...]. Kn 662. Weś Lagru winnego [...] day go wypalić do piecá gdzie wapno álbo cegłę palą, żeby go podwierzch włożono. CompMed 679. Palę cegłę, ich brene Ziegel. BierSłowa 128. ▲ ogniem palić »rodzaj tortur«: [Wołał] a nic nie wyiawił ktoremu troche zfolgowawszy odpoczynek dano, lec znowu drugie raz wziawszy go Na Meki Srozey ciagniono y Ogniem palic kazano Na co nic nie wyznawszy tylko Iesvz Maria Anna na pomoc wzywał. KomonDziej 118-118v.

4. »strzelać; komenda do oddania strzału z broni palnej«: Strzelanie nie dzieje się z prędkością. Do tego, jako zwykli w wojsku wszyscy krzyczeć: "Puszkarzu, pal, pal" - a on jeszcze i nie dobił sztuki. AquaPrax 110. Szańce w-koło tynu porobił/ y iął z dział palić wprzod do cudzoziemskich ludzi/ lecz im niewiele [...] radził. KalCuda 319. Patrzy rychłoli musię zdarzy strzelac Turki Tym czasem z Dział palono bez wszelakiey przerwy. PotWoj 99. Palcie do siebie, jako w potrzebie ZbierDrużWir I 134.

◼ Przenośnie: ◼ Palcie do siebie, jako w potrzebie. ZbierDrużWir I 134.

5. »powodować piekący ból«: Krostka [...] obraca się w Dyminicę okrągłą, u wierzchu kończatą, zbyt boleiącą, palącą, á naybárdziey ku wieczorowi. VadeMed 209.

PALONY
im. przym. bier.

Formy: lp M. ż palona

Znaczenia:

hasło w opracowaniu - nie podano jeszcze definicji

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ cegła niepalona: Cégłá niépalona/ Crudus later [...]. Kn 60. Cegła [...] cegła niepalona. roher, ungebranter Ziegel. T III 101. ▲ ołów palony: Plumbum Ustum. [Ołów] Palony. GuldOn 40. ▲ hałun palony: Maść czyszczącz [...] Hałun też palony rane wysusza, i dziwe mięso trawi. DorHipTur 216. Alumen [Hałun] Palony. GuldOn 40. ▲ żelazo palone: Zielazo przypráwne palone. GuldOn 41. ▲ miedź palona: Aes uslum. Miedź palona. GuldOn 41. ▲ srebro palone: Argentum vivum praecipitatum Pulvis anglicus [...] żiwe szrebro palone. GuldOn 40. ▲ rana palona »rana powstała wskutek bezpośredniego kontaktu z ogniem«: Czemu ráná pálona nie rychło się goi? Bo ciáło z palone wypáść musi, y tak dziura zostáie a zatym ciáło nie zrastać się tylo, iáko w ciętey ránie ále zárastać musi. TylkRoz 243. ▲ wapno palone: Wapno tesz maią do tego [murowania] sposobne ktore się nigdy wody nie boi z konch Morzskich palone. NarArch 91. ▲ palona ofiara: Palona offiárá. KusWeg B6. ▲ jaskółka palona: Gebrante Schwalben. Jaskołky palone. GuldOn 44. ▲ jeż palony: Erinoceum combustum. Gebranter Igel. Jeż palony. GuldOn 44. ▲ wódka palona: Nayskutecznieysza iest do nácieránia części ciała paráliżem náruszonych wodká z mrowek palona, to iest do gorzałki prostey nakłaść mrowek y z mrowiskiem y przepalić. VadeMed 110-111.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ z alembiku palić (coś):: Bywa ták z liścia/ iáko z korzenia iego [omanu]/ Wodká dystyllowána: ták z osobná/ iáko społecznie tłuczone y ziuszone/á z Alembiku palona. SyrZiel 60.

[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]