ZALĄŻEK ARTYKUŁU HASŁOWEGO Data ostatniej modyfikacji: 15.02.2024
WRÓBEL rzecz. m
Warianty fonetyczne: WRÓBEL, WRÓBL
Słowniki:
SStp (wróbl), SXVI (wrobel, wrobl), Kn (wróblpod: pociskiwam), T (wrobel, wrobl), L (wróbel, wróbl; XVI-XVIII), SWil (wróbel, wróbl), SW (wróbel, wróbl), SJP (wróbel) notują
Formy: lp M. wróbel // wróbl; D. wróbla; C. wróblowi; B. uż. żyw. wróbla; N. wróblem; ~ lm M. uż. nosob. wróble // wróblowie // wróbli; D. wróblów; C. wróblom; B. uż. nosob. wróblów // wróble; N. wróblami
Znaczenia:
»mały pospolity ptak; passer domesticus«: Jako pochodnia psować zwykła zimne lody, Znowu je obracając prędko w mokre wody, Tak przeciwko każdemu jest bojownikowi Marfiza, co więc orzeł przeciwko wróblowi. ArKochOrlCz II 291. Kto gospodaruje, A na czeladź się spuszcza, sam się dworem bawi, Rowna to, gdy straszydła kto na wróble stawi. SzymSiel 121. Tysiącami takich dworstw z nich się napolowawszy, w pięknej zgodzie Elearowie poszli do swego stanowiska swoją drogą, a oni też despektami nakarmieni, w ciernie się jak wróble pokryli. DembPrzew 122. Cżuję: á jestem jáko wrobl sámotny ná dáchu. BG Ps 102, 8. Pociskiwam/ pocisnąłem wroblá/ [...] Ferio iaculo. Kn 727. Wróbl/ Passer [...]. Passerculus. Kn 1289. XIX. Domowi Ptacy. [...] Jáskołká/ [...] Wrobl/ [...] Sroká// [...] Kawká/ [...] y Nietoperz/ [...] (Skrzydlasta Mysz) latáją koło dáchow. KomDobrOrb 49-51. A cóż dopiero, kiedy przydzie oganiać dobra pospolitego, na które, jako wróbli na cudze proso, tak wiele importunów - co godzina więcej - zlatuje się! LubSArtDąb 626. „Lecz najgorsza była oskomina, Która mi i pacierze przeszkadzała — powie — Kiedy po swych samiczkach skakali wróblowie.” PotFrasz1Kuk II 47. Czemu Słowik melodyino spiewa a nie wrobel? Słowik ma wiele muszkulow w gárdle ktorych wrobel nie ma y inne ptástwo, y ták barziey rozmáicie może głos odmieniáć ma też spokoynieysze fantazye. TylkRoz 185-186. ...ten co boiąc się wroblow/ prosá niechce siać/ zie nieszczęście nie iágláną kászę. GorzWol 66. Staliśmy dwaa dni na miejscu, ale koło Grodna po wsiach na exekucyi Moskwę idącą strzelaliśmy i bili jako wróblów. ZawiszaPam 125. ...kościoła nie słuchał, substancyją na brydnie i fraszki marnował, paskudy gęstym w pludrach rozporem wietrzył, aplikacyi w podających się ojczyzny okazyjach żadnej penitus nie miał, majorem się albo pułkownikiem bez szarży mianował, z kurwą na ostatek albo Ormianką opaskudził i mizernie skapał, perukę wróblom na postrach z prosa zostawiwszy. MałpaCzłow 216. ZIMORODEK, Alcyon, álbo Alcedo, większy od Wrobla Ptak, z granatowa szafirowy zwierzchu, z podspodu ponsowo białáwy, przy wodách się bawiący [...]. ChmielAteny1755 I 519. Wrobel. Wrobl. Ein Sperling, ein Spatz. passerau, moineau. [...] wrobel domowy, gorny; wroble troistego koloru. T III 2620. Tak też to właśnie, ma milo gromado, Pan jest jako wilk, my jak owiec stado; Niech kmiecie, co chcą, sobie pana ganią, Myśmy wróblami, a pan przecię kanią. PopSowBar II 647.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe: wróbel domowy: wrobel domowy T III 2620. ▲ wróbel trzcinny: trzcinny wrobl (nm. Rohrsperling). KusWeg I2. wrobel trzcinny. Rohr-Sperling. passereau cannier. T III 2620. ▲ straszydło (strach) na wróble: Strászydło ná wroble. RysProv XIV, 10. ▲ wróbel biały: WROBLE białe w Wielkiey Polszcze, Litwie y Prysach nie raz widziane. ChmielAteny1745 I 518.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: trzyma go iak wrobla na nici. T III 2620. ● Wróbl by vniosł iégo máiętność. Mucha by z tem vléciáłá. KnAd 1259. ● Słowko wroblem wyleci/ á wołem się wraca. RysProv XIV, 4. ● Przy Orle/ żywią się y wroble. RysProv XIII, 6. ● Wypráwił go z kuszą ná wroble. RysProv XVI, 10. ● Cudzą pszenicę ogania/ á iego wroble piią. RysProv II, 5. ● Wszyscy ná mię iádą/ kraczą. Jak wroblé ná sowkę ná mię biją. KnAd 1269. Między ludzi wyiechawszy to zaraz iako wroble na Sowę Dziw, dziw, Zaraz palcem pokazuią. PasPam 79v.
[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]
Autor: PK