Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »starcie zbrojne, walka wojsk na lądzie lub morzu«: Iakie bitwy, iakie oblezenia, dobywania, Tuły, Kaługi, y inszych ząmkow długoby pisać. ŻółkPocz 7. Czásu iednego po znáczney bitwie woienney/ ná poboisku przez kilká dni ciáłá leżały. SyrZiel 707. Strászny to był głos kiedyś w bitwách, ktory wychodził z vst Polskich, gdy Pogáństwo gromili mężni oni Chrześciánie. BirkOboz B. Potyczká/ potrzebá/ bitwá/ potkánie/ potykánie.Pugna, praelium [...] Dimicatio, Certamen. Conflictus cum aduersario [...] ścieránie się/ nácieránie. Kn 799. BOLESŁAW III. Krzywousty pięćdziesiąt bitew wygrał/ woysko 1103 Henryká Cesárzá poráził. PruszczKlejn 89. Naumadria bytwa na lodziach. SłowPolŁac 90. Przyszłá wiádomość/ że około Goa między Portugalczykámi/ á Holendrami/ była na morzu bitwá/ ktorey particularia iescze nie wiemy. MerkPol 306. A wtym Tatarowie Śmiertelne biorąc razy po swej głowie, Gdy już tak silnej bitwy strzymać dalej nie mogli, zaraz tył wszyscy podali. BorzNaw 110. Gdzie gromada I kędy upór, tam z boku przypada Na Zaporożców, sam jeden rej wodzi I cne powiaty ku bitwie przywodzi. BorzNaw 120. Gdyby jednak tymi czasy przyszło do bitwy, tak wszyscy tuszymy, żeby się nasi bili żołnierze. SobJListy 140. Gdy zatym krola nowego po bitwie pod Mohaz odprawioney obierać miano, na ten czas Scyssye miedzy Węgrami powstały. IntrHist 114. Rozgłosił Imię domu swego Frydrych Herburt, odważnym w Sokalskiey z Tatary bitwie sercem. DanOstSwada II, 79. Do Tenneberskiey [...] przyszło cięszkiey bitwy Roku 1410. z wybiciem ná 50. tysięcy Krzyżakow przez Władysławá Iagiełła. ChmielAteny II 297. Gdy bitwa jest, ktoby się na łupach stanowił, ma być karan na poczciwości, y na gardle. ArtWoj 35. Bitwa [...] 2) Feld-Schlacht [...] 2) bataille [...] 2) bitwę wygrać, przegrać, stoczyć. T III 53. Przypomniy Rzymskie y wschodowe Páństwo [...] Więcey bitw, Woyń Niz lát skomputuiesz. LubSŁapAdw 111-112. Hiszpáni uważáiąc swoię máłą liczbę, iż niepodobna odpor dáć licznemu nieprzyiacioł woysku, bo bez osobliwey z niebá pomocy, prágnęli spowiádáć się, y komunikowáć wszyscy, áby tym sposobem do bitwy się przygotowáli, y żeby spráwę Bożą y wiáry Chrześciáńskiey obronili. TylkStrom 65.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ zwieść (z kimś) bitwę (sz. zm.) »przeprowadzić z kim starcie zbrojne«: W Prucie albo Dziezy rzekach (gdyż tam bitwę zwiedli) uchodząc potonęli. MasDiar 115. W Mili tylko iuz było od Miasta Woysko Moskiewskie, Zwiedli znimi nasi bitwę y pogromili ono wszytko Woysko. ŻółkPocz 52. Czytamy o Xiążęciu iednym/ ktory z Rzymiány chcąc bitwę zwieśdź/ bogato swoich/ ábo raczey szátánow y wieszczkow rádził się/ y pytał o zwycięstwie. SpInZąbMłot 425. A oná bitwá, ktorąś ty iáko mężny Kápitan, pod Możáyskiem z nieprzyiácielem zwiodł: o iáką tobie sławę wielką, iáko strách wielki Moskwie vczyniłá. BirkOboz 50-51. Było pozno, y konie drogą mielizmy nadmordowane, nieprzyszło nam zwieść walney bitwy, wrocilizmy sie do swego obozu. MarchŚcibHist 7. Pąn Sapiecha nie rozumieiąc o wielkiem woisku wyszedł z tą trochą ludzi, zwiodł z niemi bitwę, przegrał. MarchŚcibHist 19. Zebrał [Katylina] woysko z tákichże iáko y sam był, Nákoniec zwiodł bitwę, á iáko Bog chciał, przegrał. StarPopr 55. ▲ dać bitwę (komuś) (sz. zm.), dać bitwę z kimś »przeprowadzić z kim starcie zbrojne«: Owemu ktory ma dostátek ludzi/ y baczy się dobrze spráwionym y potężnym/ przystoi nácieráć ná nieprzyiacielá/ y dáć mu bitwę/ nietrawiąc nádáremno czásu. BotŁęczRel III 6. Dano bitwę z niebá Sisárze, gwiazdy stánąwszy w szeregách swoich, vderzyły w Pogány. BirkOboz 43-44. VStarszyny Rada była iakim Kształtem dac bitwe potrzeba stym wiarołomnym nieprzyiacielem. PoczOdlPam 22. Ani kiedy chciał [Osman], procz lekkiey gonitwy Nie mogł nam dac ogulney na swymPolu bitwy. PotWoj 49. Widząc: nieprzyiacielskich szykow, pełne pole, Nie śmie dáć w máłym poczcie, bitwy Leszek wtory. PotPocz 40. Woysko tylko przyFortecach broniąc się Nieprzyiacielowi, trudno było bitwy dac, bo nierowno było naszym. DrobTuszInf 31. ▲ bitwę zwodzić (z kimś) »przeprowadzać (z kim) starcie zbrojne«: Bitwy niezwodził znimi, ale ich tak tymi Grodkami sciskał Grodki te byli nakształt fortow albo Castellow iakich Sam tego fortelu Moskwy nauczył. ŻółkPocz 16. Potykam się z-niéprzyiaciélem/ bitwę zwodzę/ ztaczam. Praelium facio, committo: dimico praelio cum aliquo. Kn 799. Bellona równo z Marsem bitwy zwodzi. MorszAUtwKuk 31. Zwodzę bitwę, ich gebe eine Schlacht. BierSłowa 385. ▲ walna bitwa (sz. zm.): Wielki Kniáź Iwan Wasilowicz/ doznawszy tey nikczemności swych ná wycieczkách y utarczkách/ y w bitwách walnych/ á záś śmiáłości y sercá Polskiego/ mawiał; iż iego ludziom potrzebá było ostrog/ coby ich pobudzáć przeciw nieprzyiaciołom. BotŁęczRel III 61. Było pozno, y konie drogą mielizmy nadmordowane, nieprzyszło nam zwieść walney bitwy, wrocilizmy sie do swego obozu. MarchŚcibHist 7. D. N'avez vous pas ouy dire comme le Roi de France a perdu la bataille contre les Espagnols? D. Azali niesłyszałeś iáko Krol Francuski bitwę (albo potyczkę walną) przeciwko Hiszpanowi strácił? PolPar 47. ▲ staczać bitwę (sz. zm.) »przeprowadzać starcie zbrojne«: Potykam się z-niéprzyiaciélem/ bitwę zwodzę/ ztaczam. Praelium facio, committo. Kn 799. Staczam bitwę/ vide Potykam się. SzyrDict 421. Staczam bitwę, ich liefre eine Schlacht. BierSłowa 234. ▲ Komuś bitwę dawać »przeprowadzać z kim starcie zbrojne«: Mam ja listy niecnoto, gdzie sławnej pamięci król August rozkazuje, aby tym Tatarom bitwy nie dawał ociec mój. JazStadListyCz II 183. Krol za nami z Woyskiem Polskiem y Litewskim ktoremu bitwy nigdzie nie dawaiąc, Starsi nąm powiadali niegodzi się na Pana ręki podnosic. DrobTuszInf 16. ▲ morska bitwa (sz. zm.): Morskie twoie bitwy z Turkiem, Czáty twoie ná brzegách Afrykańskich, á zwłaszczá pod Algerem, opowiedzą drudzy. BirkOboz 51. Co tylko bowiem w morskich bitwach bywa Wszytko to y w tey widziec się dostanie. ChrośKon 432. Marsiliyczykowie port swoy porządny maiąc y sposobnieyszemi do bitwy morskiey niz ziemskiey zostaiąc, wkilkudziesiąt statkach opatrznie sporządzonych w samym Porcie sie sprawili. SzołHist 20. ▲ plac bitwy: Plác bitwy/ potyczki. Acies [...] Statio, locus pugnae. [...] Campus. Kn 705. Sędzia w niebie swe wyroki Ferował patrząc na ten świat szeroki, Kto miał otrzymać plac bitwy wygranej. BorzNaw 111. Plac bitwy, die Wahl-Staat. BierSłowa 137. ▲ wodna bitwa: Wodna bitwa/ Naualis pugna, nauale, bellu[m]. SzyrDict 483. Przed Woiewodą to o mnie powiedał że choć polowy zołnierz niewzdrygał się wodney bitwy. PasPam 70. Wodna bitwa, eine Schlacht zu[m] Wasser. BierSłowa 303. ▲ generalna bitwa: Nazaiutrz 30 Iulii iuz się generalną bitwą potykac iedne strony umyslili. HistBun 19v. ▲ konna bitwa: Konna bitwá [...] Konno się potykam. Kn 299. Konny, adj. & subs. [...] 2) Pferd-, was zu Pferde geschicht. [...] de cheval; ce qui se fait de cheval. [...] konna bitwa. T III 603. ▲ bitwa okrętowa: COMBAT [...] *Combat naval. Navale praelium [...]* Bitwa álbo woyna okrętowa. DanKolaDyk I, 321. ▲ pole bitwy: Nie zmogła rádá zdrowa/ á niktorych z Lithwy Przeważyły prywaty: ztądże Polem bitwy Chroni się y dziś Gustaw/ Pánem będąc Wiśle: Dobrzyń/ y drogę dalszą máiąc ná vmyśle. TwarSLeg 26. ▲ polna bitwa: [Aby Hetman] Woisko Moskiewskie pod Mozaiskiem w poteznem ostrogu lezące iakiemkolwiek sposobe[m] do polnei bitwi mogł przywiesc. OssJŻyw 37. ▲ bitwę sprowadzać »przeprowadzać starcie zbrojne«: Chadzáłá często tám/ y czásu woyny/ Pátrząc/ gdy krwáwe bitwy zprowádzał Mars zbroyny. OvOtwWPrzem 298. ▲ bitwę stoczyć z kimś »przeprowadzić z kim starcie zbrojne«: Kilka kroc bitwę stoczywszy znim wpolu, Nakoniec w mocnym zawarł się Trypolu. PotSyl 59. Bitwa [...] 2) Feld-Schlacht [...] 2) bataille [...] 2) bitwę wygrać, przegrać, stoczyć. T III 53. ▲ zwiedzenie bitwy »przeprowadzenie z kim starcia zbrojnego«: Zacząwszy harc, może zaciągać Hetmana do zwiedzenia bitwy nie po czasie, nad wolą iego. ArtWoj 34.

2. »pojedynek; turniej rycerski; walka człowieka z bykiem, corrida«: Cesarze [...] wielkich rzeczy, zysków, szczęścia, nieśmiertelnej sławy przez konie z największej części (czemu się więc na każdy dzień przypatrujemy, w bitwach, w gonitwach, w zawodziech) dochodzą i dostępują. DorHipTur 6. Mięsza się bitwá/ co raz cieśniey chodzi/ Iuż iem nie służą miecze do czynienia [pojedynek Kloryndy z Tankredem]. TasKochGoff 315. Marsilią ze wszystkim zyznem iey powiatem I to cokolwiek miedzy Rodanem bogatem I miedzy Warem lezy, Cesarz był darował Amonownie, bo ią ccił y barzo miłował Widywał ią więc często na dworze w gonitwach I wiedział iako sobie poczynała w bitwach. ArKochOrl 19v. Bo to iawná, że krwáwe dzisieysze zápáski, Xymena wymysliłá sobie nie z niełáski; Otrzymuie tę bitwę, y w teyże godzinie, Zá Rycerzá obierá, kto się iey náwinie. CorMorszACyd 185. COMBAT naval [...] BITWA, wodna woyna okrętowa ktorą Cesarze Rzymscy zwodzić kazali dla rozrywki. DanKolaDyk I, 321. COMBATS [...] BITWA zápasy zápaśnikow utarczki y pasowanie się z sobą woyna żartowna postanowiona niegdyś w Grecyi a potym w Rzymie dla ćwiczenia się w sile y dla uciechy pospolstwa. DanKolaDyk I, 322. Bitwa [...] 3) Kampf mit Thieren [...] joûte; combat d'homme à animal sauvage, ou d'animal à animal [...] 3) bitwa i utarczki z bykami w Hyszpanii. T III 53.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ pojedynkowa bitwa »pojedynek«: Wprawnego już dobrze konia [...] przywodzić na ostatek przynależy do ściślejszego biegania, nie tylko zabawom krotochwilnym towarzyskim, gonitwom przedniejszym, ale i pojedynkowym, a ścisłym bitwom, w miejscach niebezpiecznych przypadającym. DorHipTur 104. UN COMBAT singulier ou d'homme á homme [...] Pugna singularis. POTKANIE potyczka sam ná sam, poiedynkowa bitwa. DanKolaDyk II, 498. ▲ przen. staczać z kim bitwę »odbywać z kim pojedynek«: Brat nasz znalazł według wojennej pory Nowe amory I staczał, idąc w posiłku do Litwy, Z dziewkami bitwy. MorszAUtwKuk 333. ▲ z kim bitwę stoczyć »odbyć z kim pojedynek«: Czuiąli kogo między woienniki? Zeby miał tyle sercá; choć záyrzeć mu w oczy, Niech z niem bitwę, przed woyski poiedynkiem stoczy, Ieśli tchorz y ieśli się poiedynku boi? Niech idą dziesiątkámi, pewnie im dostoi. PotPocz 144.

◼ Przenośnie: ◼ Z tej bitwy [zdobywania kobiety] i tego połowu Więcej bywa łamania w kościach niż ołowu. MorszAUtwKuk 315. ◼ Szátánie? áboś bitwy, zápomniał z Aniołem? PotPocz 124.

3. »walka stworzeń, zwierząt«: Tám [w ulu] o miod byłáby między niemi [pszczołami] á stáremi, pewná bitwá. OstrorNauka Cijv. W tákiey bitwie, y ten co wygrá nie spełná zostáie [walczące roje]. OstrorNauka Cijv. Na Wyspach Malabrynskich [...] grona Się winne farby Cerwony dostawaią, ktore nie tylko za Ukuszeniem ale za samym Weyrzeniem ludzie abo zwierzeta do bitwy zaiuszaią. HerbOr 232-233. Poci się krwią (o widoku!): Słoń w bitwę wprawny, w którym zajuszona Chęć do potkania. MorszAUtwKuk 218. Zmiie zásię cztery, są cztery elementá, Z ktorych, káżdego z nas, iest mássá ciáłá wzięnta. Te poki z sobą w godzie, poty człowiek zdrowy, A skoro bitwę w zniecą, kres życia gotowy. DamKuligKról 95. Krole 3. rázy ná dzień daią się widzieć [...] 2. ráz w południe, pátrząc się ná bitwę słoniow, Báwołow, Lwow. ChmielAteny II 594.

4. »bicie kogo, bijatyka, bójka, zwada«: Ktorÿbÿ gospodarz swarÿ bitwę zapoczął, tęn ma odłozÿć winÿ gminowi do buxu m. .1. TułGietKutrz 124. Gdyby też balwierz, że oskrobie włoski, Naparł się skarbów ode mnie i wioski, Wtenczas gdy brzytwa igra po gardzielu, Rzekłbym: "Przysięgam, że-ć dam, przyjacielu". Ale zaś potem, za kijową bitwą, Nauczyłby się targować pod brzytwą. MorszAUtwKuk 320. Sąd [...] nakazuie, by za te bitwe Skowronkowie dali do koscioła [...] grzywien dziesięc. KsKasUl I, 407. COMBAT BITWA, kłotnia ktora się kończy woyną. DanKolaDyk I, 321. Siekanina bitwa, ein gehaue. BierSłowa 215. Bitwa. 1) Schlägerey, Scharmützel [...] 1) les coups; combat, baterie, choc, mêlée, rencontre [...] § 1) powadzili się a potym przyszło do bitwy [...]. T III 53. Osobliwie Wy Mołoycowie to czynicie, ktorzy bywájąc dobrey myśli do fáfołow y rozruchow hániebnych, zkąd bitwy, pojedynki, náwet y mordy pochodzą, przyczynę dájecie. GdacPan 91.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ bitwę dać komu »pobić kogo«: Tak tedy po owey chłoscie y bitwie ktorą związkowi dali Litwie wybiwszy nas Znowu nąm zdrajcy poczeli uciekac. PasPam 200.

5.przen. »zmaganie się z myślami, uczuciami, pokusami«: We złych [sercach] co dzienna bitwa y rozruchywszelkie Złych chciwosci affektow za łeb coraz chodzą. OpalKSat 83. Ale w tey twardey bitwie, pomsty y miłości, CVhoć srece w podział idzie rozym iest w cáłóści. CorMorszACyd 147. Wielce záś od przeklętych duchow nágábány Pokusámi y częstą bywał turbowány bitwą [Józafat]. DamKuligKról 280.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ bitwę staczać »walczyć, zmagać się«: Scena III Elzeariusza grzechy naiezdzaią Elze: Bitwe staczamy [z grzechami]. KodKon 148. ▲ bitwę wypowiedzieć »zaatakować«: To sprawię z grzechy ogromne[mi] Gdy ie wniwecz obrocę siłami moiemi [...] więc bitwę wypowie grzech zasię zostawię Niezbrodzone im nurty na zgubę postawię. KodKon 136.

6.przen. »spór, konflikt, walka o co«: COMBAT [...] BITWA, walka, woyna się mowi niewłaśnie o rzeczach do umysłu y obyczaiow należących [...] Wielka była walka o sławę, wielki spor między nimi o sławę. DanKolaDyk I, 322.