Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »instrument muzyczny«: Trąby niesłycháć/ áni ogromnego Bębnu/ tylko dźwięk głosu nabożnego [podczas procesji]. TasKochGoff 276. Elearowie [...] całą noc [...] dobrą myśl w obozie swym, trąbami, bębnami, szurmami, wykrzykaniem i błyskaniem się po polach oświadczali. DembPrzew 98. Potym przydziesz ná págorek Boży/ kędy jest straż Filistyńska: á gdy tám wnidziesz do miástá/ potkasz się z gromádą Prorokow/ zstępujących z gory: á przed nimi będzie hárfá/ y bęben/ y piszczałká/ y lutnia/ á oni będą prorokowáli. BG 1Sm 10, 5. Srzodkiem iey [oddziału piechoty węgierskiej] w bebny grzmią Dobosze/ Y na Serbskich dumaią fciárach Szyposze. TwarSLeg 66. Nie zá muzyką pokoiową [...] ale przy trąbach, y bębnách, powietrze dzwiękiem nápełniaiących zostałem Krolem. WojszOr 218. Trzymaią bęben y harfę, y weselą się przygłosie muzyki. BanHist 9. Hetman przestrzegáć ma [...] żeby pod czás Elekcyey dźwięk Bębnow [...] nie zagłuszał wolnego głosu Szláchty, w obierániu Páná. LubJMan 65. Pasza Sylistryiski [...] zwycięzywszy zawolą Boską Naszych y z Pędziwszy z Po[la] Pozbierał z poboiowiska owe Porzucone kopiie kotły Bębny Choragwi wiele y Więzniow. PasPam 265. Weźmicie Psalm/ przydajcie Bęben y wdzięczną Hárfę z Lutnią. KancPol 4 nlb.. I tak się ta wszytka Archandya do Zamku wwaliła, przywitana bębnami, Trabami y Surmami. HistBun 25v. Ta piechota zawsze zostawała przy Boku Iego Mości, pod Czterema Chorągwiami, y Muzyką, to iest Bębnami, y Szyposzami, maiąc swoy Bazar. CzerDwór A4. Ieśli wezmę piszczałki, te lámenty gráią: Ieśli bębny, te smutne Echo wydawáią. ClaudUstHist 33. Nábrzmiáłość iest miękka, gdy palcámi nátłoczysz ustepuie, y gdy w nię trącisz iak bęben dzwięk wydaie. CompMed 511. Nie trzeba trąby, bębná, ni kogutá, Obudzi rano leniwych pokuta. DrużZbiór 178. Jeżeliby sie zaś Baránia y Wilcza ná iákim instrumencie znaydowałá strona, álbo Kocieł, lub Bęben ieden skorą Owczą, drugi Wilczą były okryte, tedy strona Owcza żádney nie wydáie rezonancyi. ChmielAteny1755 I 491.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ uderzyć w bęben (sz. zm.): Tegoz dnia i drugiego ponim, bralismy od Je[g]o m. P Wołowicza Chorązego Wilenskiego Popisowe attestacyine kwity. 12 Octobris po Msy, uderzono w bemben do koła. VorLetSkarb 253. Razem zPola uderzą w surmy, w Trąby wBębny A Turcy padac będą, iako las, porębny. PotWoj 126. Także pod czás látá, ćwiczenie co Miesiąc, raz będzie skłádał z strzelbą, w bęben kazawszy vderzyć, áby do tarcze strzeláli Cechámi. FredKon 57. Stał się huk iakiś wObozie Chmielnickiego, bo w bębny uderzono, w Surmy y w Trąby zagrano, potym z Harmat bić poczęto. HistBun 6. ▲ w bęben i trąbę uderzyć: W bęben i trąbę na trwogę uderzyć kazał. AktaKrak III 158. ▲ bić w bęben (sz. zm.): Mieszkał przy niej [Rynald u Matyldy] do tąd/ áż poczęto W ogromny bęben bić ná wschodzie słońcá. TasKochGoff 18. Biię w bęben/ vide Bębnię. Kn 31. Hetman wielki ma się też ruszyć ku Lublinu, Tylko czeka, aby mu co przybyło gminu. Zaciągi są w Lublinie w Żydowskiej ulicy: W bębny biją i babią pijący w piwnicy. EksRokLub 114. W Mieście nagwałt biią w dzwony w bębny lud się sypie na bulwark. PasPam 69. Kto co zwojuje albo wydrze śmiele [...] Wtenczas - jak w święto - w huczne bębny bije. LubSTobPol 68-69. ▲ w bębny i trąby bić: Żeby rodzicy płáczu ich [dzieci] wrzeszczących nie słyszeli/ w bębny y trąby bić kazáli/ y wrzask wielki sámi czynili. StarKaz 592-593.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● (war.) Głośny bęben zá gorą/ á kiedy do nas przyidzie/ álić iák pudełko. RysProv IV, 3. Bębęn zá gorą ábo w lésie coś wiélkiego/ choć iák cébrzyk wiélkość iego. KnAd 1055-1056. ● (war.) Pilny/ by Záiąc bębná. RysProv XII, 7. Ják zaiąc bębná rad tego słucha. KnAd 295. Lada co was Vstraszy iak beben zaiąca. OpalKSat 23-23v. Słucha iak zaiąc bębna rychło Wici Trzecie Kazą zbroyno kazdemu w swym stawac Powiecie. PotWoj 50. ● (war.) Iusz musi Polak siedziec iako Groch nabębnie Iak pod siekierą, patrząc rychłoli go rębnie. PotWoj 97. Z iednego podeyrzenia ták dálece bredzi, Gdy iáko mysz ná pudle, groch ná bębnie siedzi. PotPocz 55. Czuły żołnierz w Obozie śpi iak mysz ná bębnie. DrużZbiór 99.

◼ Przenośnie: ◼ Tupycha wbębny uderzy tubalne, Ztąd na krew Ludzką naypierwsze zaciągi. PotSyl 81.

2. »duże naczynie, bukłak«: Szynkwas. Przecierkow małych 5. Bęben drewniany. InwZasBęt 82. Potem bębnów wielkich 7, jako fasy winne - oni je nabatami zowią. NiemPam 160. Znowu po małej chwili do onegoż gmachu Tenże [kuchmistrz] przyszedł, myszy zaś skryły się od strachu. Pod bęben, w którym słodka małmazya była. VerdBłażSet 54. Weinschlauch bęben/ bębenek winny uter. KusWeg 107. Tego tedy [Eola] roznemi upominkami y ofiarami ubłagawszy, otrzymał to uniego ze mu wszytkie cztery wiatry wskorzanym wielkim bębnie zasmoliwszy y zaszywszy zamknął. PotPrzyp 7v.

3. »brzuch«: Gdy ogroda dopadł głodny bruder Zarł bez względu Jarzyny nie warzone poty Ze mu brzuch w twardy bęben, kiszki poszły w droty Ztąd ich kranki zwyczayne. PotWoj 62. Bachus wytłoczywszy słodkie wino z Prasy [...] Dmie napełnym swe bąki y Foiary bębnie. PotWoj 69.

4. »otyłe dziecko«: Tego bekarta gdy przy Oycu tem swęm chłopcęm beł ze pękato rosł zwałgo bęben, czasęm Bęsiu. TrepNekLib 25.

5. »zadek«: Cosi na Albertusa to ruszenie poszło [...] Sam chłop goły iák bęben/ iák dyabeł odárty. DzwonRusz k. tyt.. A skoro się ci zblizą [janczarzy] [...] Wszerz y wzdłurz ich osypą, ołowianem Gradem Legło MostemPoganstwo: wziąwszy wgołe bębny. PotWoj 92.