Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: CEBULA, CYBULA, *CZYBULA

Słowniki:
SStp (cebula, cybula), SXVI (cebula, cybula), Kn (cebula), T (cebula, cybula), L (cebula; XVIII), SWil (cebula, cybula), SW, SJP (cebula) notują

Formy: lp M. czebulia // cybula // cebula; D. czybuli // cebuli // cybuli; cebule // cybule // czebule; C. cebuli; B. cybulę // cebulę; N. cebulą // cybulą; Ms. cebuli; ~ lm M. cebule; D. cebul // cybul; B. cebule // cybule; N. cebulami; Ms. cebulach

Znaczenia:

1. »warzywo o ostrym smaku i zapachu; roślina ozdobna; roślina jadalna; alium cepa«: Obłup cybul kilka mocnych, zbij, a wepchnij koniowi w zad miasto klistery, abo też możesz i korzeń koński tem namazać, i niech go powodzą. DorHipTur 213. Drudzy cebulę vpiekszy w occie moczą, á przykładáią. Ocet z cebule omokły piią. PetrSInst E2. Broń wszeláka/ sokiem z Cebule nápusczona/ śmiertelne rány czyni. SyrZiel 152. Korzenie Ruciáne [...] we dwu cebulách ábo we trzech [...] w popiele gorącym dobrze vpiec. SyrZiel 535. Wziąć [...] Cebul zd dwie wielkich obłupionych. SyrZiel 544. Wziąć [...] Młodey Cebuli dwánaście łotow. SyrZiel 917. Cebulá/ Rozdział 130 Cepa & Cepe. Zwiebel. SyrZiel 1221. ROzmáity rodzay cebul/ o których Theofrást y Plinius piszą. SyrZiel 1221. Odgniecieniu y stárciu nogi botem/ cebulá z kokoszym sadłem vtárta/ á przykłádána/ dobra. SyrZiel 1222. Wierzchu tego [pręta czosnku] kwiát okrągło bániásty/ zwierzchu iako v cebule błonką obleczony. SyrZiel 1226. Oleykiem rucianym w cebuli wielkiey vsmáżonym/ meaty one w vszu záwárte zátykáiąc [pomożesz uszom]. SykstCiepl 143. Mieli mánnę ná puszczy/ [...] á oni; lepsze czosnki/ cebule są Egiptskie ániż tá mánná. BirkNiedz 244. Wspominamy c sobie ná ryby/ ktoreśmy jadáli w Egipćie dármo/ ná Ogorki/ y ná Málony/ y ná łuczek/ y ná cebulę/ y ná czosnek. BG Lb 11: 5. Cébulá/ Cepe [...] Cepa vel Caepa [...] Cepula [...]. Kn 59. Pióro ábo pierzé v cybulé. Stylus: thallus caeparum [...]. Kn 700. Na niedosłyszenie Wydrozyc cebulę sporą y kminu w nię tłuczonego nasypawszy znowu zaszpuntowac. GrodzMisc 90a. Wziac bozego drzew[ka] ruty mietki Czebule soli utłuc to y przyłozyc na ukąszenie szeroko. GrodzMisc 187a. Cebula wchustce pędzi gwałtem wyciśnione Łzy z oczu. OpalKSat 15. Czebulia Caepe. SłowPolŁac 6. Cepe Czebulia. SłowPolŁac 30. Cybulá [...] ná ukąszenie psie/ z octem/ miodem/ y Kuta/ bárzo iest pomocna/ ná ztarcie od botow y trzewikow/ z kokoszym smalcem máść uczynić/ y przykładáć/ rzecz dobra. HercBan 48. Cybulá moc pędzi/ białogłowom każe do rzeki/ co zá dziwy z cybulą robią/ lepiey wiedzą. HercBan 48. Nietylko przenica ale Cybula w polu na kozdym zagonie gdzie ią wsieiesz urodzi się. PasPam 220. Ná Cebulę Chlewny bárzo dobry nawoz, y plewy konopne, po ktorych bywa buyna Cebulá. HaurEk 9. Na ogrodach naprzód zagonów jkapusty 25, hanyżu 8 lech, cebule 6 kawałków InwKal I 130. Cynamon cebulia pietruszka sul [..] z 18. KunReg 16. Ey Moyzeszu, rozpieścisz ich, niech się kontentuią smákiem czosnku i cebuli. MłodzKaz IV, 43. Brázelle Cielęce. Weźmiy Gornice Cielęcą z Nerką/ porąb cienko/ iáko tylec noża/ potłucz/ ociągniy ná węglu/ w łoż w rynkę/ nákray Cebule drobno/ pietruszki/ włoż másłá nie máło/ wley rosołu/ gałki/ pieprzu przywarz/ á day ciepło. CzerComp 33. Cebule surowey vsiekay/ ták drobno iáko mák. CzerComp 42. Nie kopię teraz Gduł ziemnych, ábo Cebuli. ErnHand 420. Czemu łzy cieką gdy to oczy nátrze cebulą? TylkRoz 203. Item weźmi żołci Wołowey, wysusz, przyday Aloesu, Miry zárowno, zmieszay z sokiem Cybuli, przykłáday. PromMed 86. Warz Cybulę w mleku, przecedziwszy przysłodź miodem, piy ciepło. CompMed 146. Cebulá w mleku wárzona, y ná bok przykładáná, znaczną folgę czyni. CompMed 166. Ogrody wszelką jarzyną: cebulami, pietruszkami, kapustą etc. bardzo dobrze zasiane, zasadzone, wypelone i ogrodzone. InwChełm 170. BEZOAR [...] Kámien ten skłáda się z warstw iáko Cybulá z łupin, iednę warsztwę z dárszy, druka [!] nástępuie iáśnieysza, co raz od wierzchnich: w pośrodku iest iák dęty, prochu teyże substáncyi z kámieniem Pełny. ChmielAteny1745 I 550-551. Potrawy ich Czosnek, Cybula, Kapusta, suchar, trunek woda: a od takich Moskal delicyi, (bo więcey ich nie ma) śmierci nie apprehenduie. ChmielAteny II 432. Potráwy ich [Moskali] Czosnek, Cybula, Kápusta, suchar, trunek woda. ChmielAteny II 432. Scillę, alias cebulę Dioscorides medyk przeciw czarom we drzwiach radzi zawiesić: á Pliniusz radzi skórę z głowy albo pysek wilczy nade drzwiami lokować dla prezerwatywy od czarów. ChmielAteny III 259. Cebula. Zwiebel. ognon. T III 99. Cybula, vid Cebula. T III 168. Wspominamy ná ryby/ ktoreśmy iadáli w Aegyptcie dármo: przychodzą ná pámięć ogorki/ y málony/ y ná łuczki/ y cebule y czosnki. BW Lb, 11: 5. Dryakiew z Cebulą rozwierć y przyłoż ná żyłę Medyánę. VadeMed 46.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ cebula domowa: Cebula domowa na rozwolnienie flegmy zgęsłey, na piersiach iak kamien leżącey, dobra. BeimJelMed 492. ▲ cebula zwyczajna: WEŚ [...] Cybule zwyczayney głowek dwánaście. CompMed 549.

◼ Przenośnie: ◼ Czosnkiem y cebulą Egiptską ustá wásze śmierdzą/ iáko onych Zydow ná puszczy/ á nie mánną/ nie gorczycą wiáry ś. BirkNiedz 155. ◼ Mnie stamtąd, gdzie mię mus, pański wytyka, Już zalatuje czosnek i z cebulę, I dziegciem, że się nozdrza w kupę tulą. MorszAUtwKuk 50. ◼ Komu oczy Cebulą zazdrosc opaskudzi Słonca widziec nie moze a ma widziec ludzi? PotWoj XVIv.

2. »roślina lecznicza, ckliwica; urginea (scilla) maritima«

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ cebula zamorska: Liście wprzod wydáie długie [lilia] [...] głádkie/ lśniące/ tuczne/ y soku pełne/ na podobieństwo zamorskiey Cebule/ ktorą Scylam ábo Pancracium Lácinnicy zowią. SyrZiel 577. Cébulá zamorska/ Scilla [...] Squilla [...]. Kn 59. [korzeń] czybuly zamorskey. GuldOn 31. (sok) sczybuli zamorskiey. GuldOn 33. Cebula. Zwiebel. ognon [...] cebula zamorska. (scyla) Meer=Zwiebeln. ognon marin [...]. T III 99. ▲ cebula włoska: Nádewszytki winny ocet z Włoską cebulą przyprawny, dobry. PetrSInst D4. Trzecia [cebula] którą Włoską [cebulą] zowiemy/ abo łupną/ Oszłochowi abo Askalonickiey cebuli podobna/ tylko że we wszytkich częściach y okolicznosciach wietsza. SyrZiel 1221. ▲ łupna cebula: Trzećia [cebula] którą Włoską zowiemy/ abo łupną [cebulą]/ Oszłochowi abo Askalonickiey cebuli podobna/ tylko że we wszytkich częśćiach y okolicznosciach wietsza. SyrZiel 1221. ▲ cebula morska: CEbulę morską Plinius dwoiáką bydź pisze. SyrZiel 864. Toż czyni [...] Mycie Barszczem [...] Słonecznikiem/ Cebulą morską. PetrJWod 22. W niedostatku Soku Bzowego weźmi Proszku Cebuli Morskiey Sqvilla nazwaney. BeimJelMed 414. Syrop z Cebuli Morskiey [...] iest Arcysławnym lekarstwem. BeimJelMed 576-577. Cebulá morska Scilla. DasHünDict . ▲ syrop z cebuli morskiej: Syrop z Cebuli Morskiey [...] iest Arcysławnym lekarstwem. BeimJelMed 576-577.

3. »podziemna, zgrubiała część rośliny«: Item wyciśni sok z korzenia álbo cybul, álbo lilij białych, przewarz go z miodem, odszymowawszy, daway potrosze, znácznie spędza puchlinę. PromMed 45-46. Weźmi porow Cybule, upiecz w popiele, rozwierć, przyday śmietany, zmieszay y przykłáday. PromMed 86. WEś korzenia Slazowego Cybul liliowych, oboygá po funcie. CompMed 549.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ cebula kwiatowa: Cebula. Zwiebel. ognon. [...] cebula kwiatowa. Blumen=Zwiebel. ognon de fleur. T III 99.

4. »roślina lecznicza; bulbus vomitorius?«

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ cebula psia (sz. zm.): Cébulá psia/ vide Psia cébulá. Kn 59. Psiá cébulá/ Szpilanká/ Podéyrzon żołty. Bulbus vomitorius [...]. Kn 895. Szpilanká/ v. Psia cébulá. Kn 1121. Cebula. Zwiebel. ognon. cebula psia, vid. Psi - psia cebula [...]. T III 99. Psi Hunds-, hündisch. de chien, qui tient de chien [...] psia cebula, szpilanka, podeyrzon żołty. (bulbus vomitorius) Art von Mertz-Blumen. espèce de Jacinte [...]. T III 1799.

5. »roślina ozdobna, oszloch, cebulica; scilla«

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ askalonicka cebula: Trzećia [cebula] którą Włoską zowiemy/ abo łupną/ Oszłochowi abo Askalonickiey cebuli podobna/ tylko że we wszytkich częśćiach y okolicznosciach wietsza. SyrZiel 1221. Czwarta [cebula] Askalonicka/ którą Czechowie bracia naszy/ y my z nimi Oszłochem mianuiemy. SyrZiel 1222.

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ tulipanowa cebula: Tulipanowych cybul --- szt 3. ArchRadziw 1638 309,7.