Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »o przestrzeni«

a) »znajdujący się w niewielkiej odległości, niedaleki, sąsiedni, okoliczny«: Ták w rozdrażnionem własnie widziem byku/ Ktorego miłość bodzie zazdrościwa: Ogromnie ryczy y z onego ryku Ná więtszy się gniew i siłę zdobywa. Y gdy o bliskiem wie społmiłośniku/ Rogi o twárde dęby wyostrzywa. TasKochGoff 180-181. A Gdy byli opodal od domu Michásowego/ tedy mężowie, ktorzy mieszkali w domiech bliskich domu Michásowego/ zebrawszy się gonili Syny Dán. BG Sdz 18, 22. Bliski/ miéyscem. Propinquus [...]. Propinquum praedium. [...] Vicinus alicui. Proximus alicui, vel ab aliquo, post aliquem. Kn 35. A máiąc czynić ofiárę Iowiszowi, posłał [Kadmus] towárzysze, dla czerpánia wody, z bliskiego Marsowego stoku: ktorzy od srogiego Smoká tam mieszkáiącego, pokąsáni y pomordowáni byli. OvOtwWPrzem 101. [...] mają wolność młyn budować na najbliższej strudze przy wsi [...]. OpisKról 450. Mieszczánin záś káżdy y Przedmieszczánin, iako są naybliżsi vczestnicy tey fortecy, z domu co Rok da funt prochu, y dwa funty Ołowiu, do Cekauzu (żyd záś káżdy, tyle dwoie). FredKon 57. Chowanski [...] uszedł piechota zas wszystka mało co naruszona oprocz owych kilku set narazie wyciętych została zywcem a było ich 18000 Poszli tedy do bliskiey brzeziny y zasiecz uczynili. PasPam 97-97v. Dwie liniie mogą bydż sobie co raz bliższe, á nigdy się w kupę nie zeydą, áni przetną. SolGeom I 228. W rok tąż brámą przy bembnieniu wszystkie z miásta wyprowádził Dzieci ná pagorek bliski y tam znikneli. ChmielAteny II 252.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ bliski sąsiad: Nuże teraz/ piię do was/ á proszę zá to całe towárzystwo/ á osobliwie/ zá bliskiego Sąsiádá waszego. PolPar 37. Rzecze krol do Oboznego koronnego Chełmskiego Waszec tam bliski Sąmsiad co to za sprawa. PasPam 284v.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Lepszy sąsiád bliski/ niźli Brát dáleki. RysProv E2. Przyjacielá twego/ y przyjacielá Ojcá twego/ nie opuszczaj: á do domu brátá twego nie wchodź w dzień utrapienia twego. Bo lepszy sąsiad bliski/ niż brát dáleki. BG Prz 27, 10. ● (war.) od przysł.: Bliższa ciału koszula. Bliższa koszulá niż kábat. RysProv I, 5. Bliższa koszulá niż kaftan. KnAd 26. Koszulá bliższa niż Káftan. ErnHand 459. ● Kto bliski Kościołá/ ten ostátni do kościołá. RysProv VII, 9. ● Dálékie rzéczy vpátruiemy/ á bliskich nié widziemy. KnAd 141.

b) zwykle w st. wyższym »krótki«: Zywność też wszystkim rzeczom idzie z ziemie/ bądź to bliższym sposobem/ iako owoce/ śliwy/ iábłka/ orzechy/ kasztany: bądź dalszym/ iáko żyto: bądź iescze dalszym/ iako mięso. PetrSEk 4. Y stáło się/ Gdy wypuścił Fáráo lud/ że nie prowádził ich Bog drogą ziemie Filistyńskiey/ chociaż bliższa byłá/ bo mowił Bog/ by snadź nie żáłował lud gdyby ujrzał przeciw sobie wojnę/ y nie wrocił się do Egiptu. BG Wj 13, 17. Tegoz dnia z podziwieniem naszych oraz y drzewo ieno co ociosane z wiorow na budowanie gotuiąc, a drudzy zaraz wzręby stawiaiąc cztery izby ze wszyckim procz pr[z]ykrycia, piecow a okien, y ganek na gurze dla blizszego przeyscia miedzy mieszkaniem JEo Mci Pana Woiewodzicowym y JMP Kamienieckiego zbudowali. PiasRel 36v.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ bliższa droga: [...] á że ná Bohu żadnych Porohow iáko ná Dnieprze nie masz, snádniey á niemal bliższą drogą niźli Dnieprem, z samey Tureckiey ziemi, áż do Báltyckiego Morzá státki chodzićby mogły. FredKon 113. Prawda to, że to jest bliższa droga, ale niecnotliwie zła i tylko na konnego albo na pieszego. SobJListy 597.

2. »o czasie«

a) »w niedalekim odstępie czasowym«: Korzeń ma bydź kopány, gdy Słońce y Mars w znáku niebieskim, Lwie. A miesiąc, iesliże też nie w tym, tedy w bliskich, to iest, w Ráku, ábo w Pánnie będzie. SyrZiel 401. Bliski czasem. [...] Vicinus [...] Vicina ad pariendu[m]. Kn 35.

b) »mający wkrótce nastąpić«: Jako żórawie, kiedy bliską zimę czują, Z krzykiem ku morzu lecą: tak Polacy naszy, Przy hetmanie szli z chęcią w one smutne czasy. GrochWiersze 139. [...] X. Skárgá/ Iáná Kázimierzá syná K.I.M. ręką swą ochrzcił/ gdy śmierć bliska nie dopuszczáłá chrztu dáley odłożyć. BirkSkar 23. Umilkni przed obliczem Pánującego PANA; gdyż bliski jest dzień PAński: bo PAn zgotował ofiárę/ y poświęcił wezwane swoje. BG So 1, 7. Jáko spráwiedliwość jest ku żywotowi: ták/ kto náśláduje złości bliski jest śmierci. BG Prz 11, 19. W szukaniu piniedzy, ita meDeus, nulla per me mora alec to samiednostaine wszystkich zdanieze przed S. Janem bliskim y Contractami iego dostac piniedzy, tak rzesisty Summy impossibile. OpalKListy 64. Widząc Daulet, ze trudno przysc, do sprawy, Z ostatkiem woyska do Persiey spieszy, bo bliszsza nisz smierć, ucieczka poprawy. PotSyl 102. Doszły mie dwa Listy od ImPana Szella przez Poczte ktury oznaymuie iz JPan Sołłohub Został Marszałkiem Tryb. GłłWXL donosi oraz o dwuch aktoratach nayblisżych w sprawie Siestrzana mego Z kompetytorami. SapADiar 65. Gdy w gorączce wielkiey będzie záwsze uryna czerwona zápalona á potym nagle odmieni się w białą znáczy bliskie szaleństwo. VadeMed 14.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ być bliskim dołu, być bliskim grobu, być bliskim trumny: śmierci ábo grobu bliski. Occiduus. Kn .

c) »niedawny, niedawno miniony«: Dawnieysze to rzeczy, niechay bliższe godzi mi się wspomnieć, co Dziad moy czynił dla Rzeczypospolitey, y dla przysługi S.pámięci Oyca Krola I.Mci osobliwie pod Moskiewskie, Inflandskie Expeditie, Orszakámi niemáłymi ludzi stáwiáiąc, Corągwie, Pułki, własnym kosztem záciągnione, ná usługę tego Krolá. I.Mci y Rzeczypospolitey posyłáiąc. LubJMan 5. [...] ieszcze chłodna rosa Bliskiey nocy pod same ścigáłá niebiosa. ClaudUstHist 151.

3. »o relacji pokrewieństwa«: Bliski powinowáctwem/ v. Powinowáty. Kn 35. Támze kuminy Bliskiey rodziny/ Y zkrewnione wioski. Nákoło stoią Bliskością swoią Własny ogrod Włoski. KochProżnLir 194. Bliski. [...] 2) nah, verwandt. [...] proche, qui touche qu. de bien près, en parlant des parens. T III 57.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ bliski krewny, bliski pokrewny: Niszczą Polskę naszą zbyteczne emulacyje, którymi i bliscy krewni bliskich krewnych swoich rujnują [...] a dla ciągnienia niepotrzebnie zaczętej wspaniałości alegoryi potem i pracowicie od rodziców nabyte dostatki wyciągają marnie. DobraDuchRzecz 78. Ten Zupełną wszystkich państw possesyą objoł, lubo Maciey miał bliszszego krewnego, Woyciecha Rodzonego brata, a Gubernatora na ten czas Hiszpańskiey niderlandyi. IntrHist 252. Na stype zaproszonych gosci, wielka frequentia stawiła się, ktorzi się w stołowei izbie nie zmiescili, (a było stołow przigotowanych duzych Pięc) w ddrugiei izbie, a zwłascza naibliszy pokrewni, iako ode mnie uproszeni gospodarze, siedzieli. VorLetSkarb 232. ▲ bliskie pokrewieństwo: [...] wyprawił był król [...] Gałeckiego [...] z oswiadczeniem, że zostawszy Krolem Polskim, nietylko ex nexu vicinitatis, ale zobowiązku pokrewieństwa bardzo bliskiego, iako ofiaruie Szwedowi przyiazń swoię. OtwFDzieje 19-20.

4. »ściśle z kimś związany uczuciami, poglądami; także będący wyrazem takiego związku: serdeczny, miły«: [...] bliższy przecie swoy/ niż cudzy/ zwłaszczá gdy ták/ czásem y lepiey zapłáci/ niż Cudzoziemiec. StarPopr 143. Ale teraz w Chrystusie JEzusie wy ktorzyście niekiedy byli dálekimi/ stáliście się bliskimi przez krew Chrystusowę. BG Ef 2, 13. BLiski jest PAn wszystkim ktorzy go wzywáją: wszystkim ktorzy go wzywáją w prawdzie. BG Ps 145, 18. Przypowieść ci iest, ále mądra: z dworem iák z ogniem, nie bądź od niego oddalony/ ále nie bárzo bliski. MłodzKaz IV, 435. Miłym dziatkom y blizkim przyiaciołom moim w roznych chorobach y cięzkich przypadkach zostaiącym, dodawałem wszelakim staraniem moim pomocy, a naymilszey Matki moiey Oyczyzny nie będę ratował w tak ciezkiey y Srogiey zostaiącey niemocy? SzołHist 12. Bądźcie jáko on filozof Aristippus, o ktorym jeden Mąż Uczony świádczy, iż wielką przyjaźń wiodąc z Aeschinem Orátorem, przydáło się mu, że się z nim pogniewał, jáko to często miedzy nabliższymi y naymilszymi Przyjaciołmi bywa. GdacPan 93.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Bliszszy sobie káżdy niż drugiemu. KnAd 26.

5. »o stosunku prawnym«

a) »mający pierwszeństwo dziedziczenia«: Zważywszy, że bliższy jest dziedzicem Kasper pierwszego małżeństwa, bo tylko był jeden syn, aniżeli po wtórnych żonach, tedy nie chcący czynić prawo uszewskie ciężkości duszy nieboszczyka Wawrzyńca pędziwiatra tak ich rozporządziło: co ociec święty pamięci oddał, kożde za swoje trzymaj. ActScabVet 155. [...] Henryk osmy Elzbietę źle spłodzoną od Krolestwá oddalił, nabliższa bylá Korony Angielskiey Márya, y ták ią tytułował Krol Fráncuski, y pieczętowáłá się nie tylko sz[k]ockim, ále y Angielskim herbem [...] TylkStrom 7.

b) »mający prawo pierwokupu, pierwszeństwo otrzymania prebendy lub dzierżawy«: Jezdził ze mną tenze strij moy X. Opat, y brat starszy na on czas starosta stobnicky (ktorą dzierzawę wtym roku Ociec iemu spuscieł za dobrowolnem ustąpieniem moiem gdy zem ia z wielu miar iei beł bliszszy) więcy zaciągac przijacioł sam P. Podskarbi zakazał beł. OssJŻyw 42v. Przy tymże prawie warują sobie obadwa bracia, Wojciech i Jan Warcholikowie, iż jeżeliby pomieniony Wojciech Wąs te dziedzictwo, które mu oni pod zieloną różdżką oddają, mieli komu inszemu [sprzedać], do tego żadnego prawa nie mającemu jakimkolwiek sposobem do tych dóbr interessującym się, tedy najbliższy do odkupienia pomieniony Wojciech, i Jan Warcholikowie mieliby odkupić. ActScabVet 144. [...] aiesli by sie Kapłąn trafił z Domu y Rodzaiu Wiecorkow aby bliszy był tey Praebendy, Zapiszem Akt Mieyskich zawarowano, przy ktorym Ogrodzie Nazwanym Sobkowskim Dom Nowy Roku 1681 dla Manssiey Praebendarzow X. Fundator zbudował. KomonDziej 187.

6. »podobny«: Pierwszy [piołyn], który Grekowie Seriphium zowią: A ten iest prawdziwy Piołyn zamorski Dioskoridow, ktory Cyprysowi bárzo iest podobny. Drugi, pospolitemu bliski, lecz liścia bielszego: zapáchu bárzo przykrego: smáku gorzkiego. SyrZiel 358. Jako miąższy tenor najcięższemu basowi najbliższy, najcięższemu tenorowi najmieższy alt, najcięższemu altowi najmięższy dyszkant. OstrorMyślTur 41. Bog wszechmogący dał nam byt/ á byt nie táki iáki dał [...] nie rozumny[m] bydlętom. Lecz byt żywy/ rozumny/ Aniołom bliski. BujnDroga 357.

7. »uważny, spostrzegawczy, bystry«