Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »stawianie, wznoszenie budynków, murów, budowli, ich części lub zespołów; sztuka budownicza, budownictwo, architektura«: Á Seymy záś y tákowe consultácie/ ná ktorych wiele ludzi bywa/ są iákby máchiny ku budowániu zamku o wielu sztuk drobnych/ y o wielu połkow/ ktore nie spráwuią nic znácznego/ áż nie rychło. BotŁęczRel III 49. W budowániu domu ná trzy rzeczy obeyrzeć się trzebá, ná dostátek domowy, ná zdrowe mieszkánie y ná wczesność obywátelow mieszkáiących, PetrSEk 13. Kiedy one zacne chęci Szláchty Polskiey do rozmnozenia chwały Bozey, do budowánia Kościołow, do fundowánia Szpitalow, Szkoł, iákie były przedtym? BirkOboz 4 nlb.. Budowánie/ (actio) wystáwiánie budowánia/ budynék/ AEdificatio [...] Fabrica [...]. Kn 51. Nie puscili [przedstawiciele Moskwy] Naszych do przedmiescia, ale w podłych chatkach (acz ci y wszędy nieozdobne u nich [w państwie moskiewskim] budowanie) za Miastem ukazali Stanowisko. PiasRel 17. Zbytne pogrzeby z budowániem pysznych nagrobkow y wyliczánie[m] spraw dobrych, nietylko niepomagáią duszy vmárłego, ále ią ieszcze tym bárziey potępiáią. StarKaz II, 405 marg. Nie przypominał sobie [Marszałek Koronny] robienia y budowania tak [...] szczupłe[go] na smierc Alkierzyka nie wystawiał na smierc spruchniałych martwych koscy. HerbOr 337. Architectura Budowanie. SłowPolŁac 17. Lasu aby było dostatek y chrostu [...] tak dla ogrzania się y suszenia tak dla budowania bud staien sałaszow. NarArch 99. Do Kowalewa należy młynek, który od powodzi anno 1736 spustoszały; Funditus de novo budowania potrzebuje. InwKal I 623. Na Budowanie Dachu nadschodami wydałe[m] [...] z 10-18. KunReg 101v. Eremita [...] sie ziawił [...] Pąn Przyłeczki Pąn na Jedrzijchowie Dziedziczny. Drzewa na budowanie iego Mieskania Nawozic Kazał. KomonDziej 201. Pozwaląmy Myto [...] aby Kazdy Kupiec z Wegier Wino przewozączy, od Kazdey Fury dawał po Złotemu, a co wszytko Vrząd ma obracacz pro bono publico na budowanie Mostkow y oprawianie złych drog. KomonDziej 230v. Miasto rzym [!] przy Tybrze załozyli [Romulus i Remus] Budowanie to zaszło lat 750 przed narodzeniem Chrystusowym a 150 przed niewolą babilońską. IntrHist 35. Budowanie. 1) das Bauen [...] 1) bâtisse; l'action de bâtir; le bâtir; construction [...] § 1) ma wielką chęć do budowania [...]. T III 85.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ budowanie prywatne: Káżdy álbowiem Narod, ma sposob inakszy y osobny, budowánia priwatnego, to iest Architecturae Ciuilis. NaukaBud 3.

◼ Przenośnie: ◼ Niewiem iáko cię rozumieć Symeonie: ná vpadek położony ten ma być/ ktory powstániem iest nászym? ná vpadek ten ktory dźwignął wszystek świát? podobno ták ná vpadek/ to iest/ áby vpadki one y rysy wielkie/ ktore czárci vczynili w niebie/ nowymi duszámi zápráwił: y ták on kámień położony był pierwszy węgiełny ná to budowánie nowe [o Chrystusie]. BirkNiedz 63.

2. »konstruowanie przyrządów, urządzeń technicznych«: Iázon [...] naprzod wynálazł budowánie długiego y wielkiego okrętu, Argo, rzeczonego. OvOtwWPrzem 315. Ma tesz umiec [inżynier] Gnomonikę nie tylko dla budowania Compasow w obozie y w Fortecach ale y dla rygowania się Kompasem na Morzu. NarArch 80. Lasu aby było dostatek [...] dla budowania [...] łodzi y inszych Machin woiennych. NarArch 99. Wielka tu [w Szwecji] sposobność do budowánia Okrętow. ChmielAteny II 258.

3. także zbiorowo »to, co wzniesione, postawione, zbudowany obiekt lub jego część«: Placu gołego naymniey niema, ieno przy bramach, co z krym- i kitaygrodow do niego [zamku] są, i to trochę od murow, iednak i par kanow [!] daleko budowanie sadzą że tam przestrzeństwo do obrony nieprzyiacielowi wielkie. MasDiar 74. Naprzod, dom znáczy budowánie iakie, w ktorym ludzie zwykli mieszkać. PetrSEk 47. Ieżeli w wietrznym znáku [...] tedy wiátry niepowściągliwe/ iáko 1269 po wszystkiey Skociey budowánia połamał wiátr/ y ognie rozniesione od wiátrow/ ostátek popaliły. ŻędzKom B3. Budowánie (opus) to co wystáwiono. Fabrica [...] Officina [...]. Kn 51. Pokóy/ budowánie dla uspokoięniá. mięszkánie spokoyné. Conclauium [...] Penetrale (priuatorium) [...] Penetrale (regum) [...] Museum, locus quietus ad legendu[m], lucubrandum [...]. Kn 758. Ruchome rzéczy w-budowániu/ w-gruncié ktore przédáwácz sobié wyymuié. Ruta caesa [...] In venditionis lege fundi Ruta caesa ita dicimus vt V producamus [...] Intestinum opus [...]. Kn 957. Iák piękne są kámienie/ iák śliczne budowánie Cerkwi tey Ierozolimskiey. KalCuda 270. Maiętnosc swą [...] Prawem przyznaną w intromissiey puszczamy zewszytkim Budowaniem Dwornym yGumiennym. DekrŻmud 43. Potem dawali [budowniczowie fortec] za murem od Pola rowy y przekopy głębokie [...] a te były doskonalsze niż wyszsze Budowania obron dawnieysze. NarArch 2-3. Dobre budowánie ma trzy mieć okoliczności. Náprzod moc y gruntowną trwáłość; potym wczás y wygodę. Nákoniec kształt y piękny pozor. NaukaBud 6. Folwark Sobowicki Przy tym folwarku jest budowanie urzędnicze. OpisKról 333. Wszystkie intus budowanie, jako to podłogi, schody, poręcza, łuby, skrzynie, kosze i co tylko może być we młynie, czyli na wiatraku funditus zrujnowane. InwKal I 743-744. Ja, Jakub Sierocki, woźny, byłem na obdukcyjej wsi Rakowo [...] I tam w rakowskim folwarku oglądaliśmy budowanie, domy, szopy, stodoły. InwPuck 97. Począł [król szwedzki] zaraz mocno fortyfikować Poznan klasztory które budowania swoie do Murów Miejskich poprzytykali byli, musieli Jch walić. OtwFDzieje 111. AVANT BEC [...] Anteris, anteridis [...] Bunty w budowaniu, Haki wychodzące w palach mostowych. DanKolaDyk I, 146. A ktoby się ważył z parkanow, bram, baszt, wież y innych wszelakich budowania [!] do municyi należących, drzewo rozbierać, ten gardłem ma być karany. ArtWoj 7. Budowanie [...] 2) ein Gebäude [...] 2) bâtiment; un édifice [...] 2) budowanie z drzewa, z kamienia; budowanie na słupach, wypuszczone z drugiego budowania [...]. T III 85.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ wypuszczone budowanie: Wypuszczone Budowánie/ Proedificatum [...] das Vorgebäu/ Vorläube. DasHünDict Pp iijv. ▲ budowanie na cudzym gruncie: Budowánie ná cudzym gruncié/ Superficies [...] Superficium [...] Superficiaria aedes [...]. Kn 51. ▲ siatczyste [budowanie]: Siatkowy/ siatczány/ siatczysty. Reticulatus [...] siatczyste/ siátkowáte budowánie Retiales maculae [...]. Kn 991. ▲ siatkowate budowanie: Siatkowy/ siatczány/ siatczysty. Reticulatus [...] siatczyste/ siátkowáte budowánie Retiales maculae [...]. Kn 991.

4. »skonstruowane urządzenie techniczne«

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ ruchome budowanie: Ruchome budowánie/ Ambulatoria porticus [...] Circumforanea domus [...] Confixilis machina [...] Subliciae turres [...] Pegma [...]. Kn 957. Ruchome Budowánie/ Pecma, sive Pegma [...] ein Taffel und Gestell/ dartn man Bilder stellet/ und dergleichen/ Bildgestell. DasHünDict Pp iijv.

5.przen. »dodatnie wpływanie na kogo, przyczynianie się do czyjego doskonalenia«: Lecz miedzy Oycámi ś. Fránćiszká/ ktorzy prácowáli ná onych początkách przykłádem/ y kazániem/ y budowániem osobnym/ nie zániecham tu przypomnieć niektorych z więtszym dáleko áffektem/ á niżby kto mogł wspomináć zwyćięstwá Annibálowe/ ábo Scipionowe/ ábo też y Alexándrowe/ y Iuliusá Cesárzá. BotŁęczRel V 42. Wroćili się náostátek ku Oyczyznie/ y do Krákowá w dźień 8. Máiá przybywszy/ oddáli z nabożeństwem/ y z budowániem ludu wielkim/ chorągiew ná grob ś. Stánisłáwá/ iáko obrońcę y Pátrona swego/ w dźień tegoż świętego. OpisGal A4. Zbudowánie ábo budowánie kogo. tr. Dánie dobrego przykłádu komu. [...] Incitatio alicuius ad virtutem bono exemplo praebito [...]. Kn 1408-1409. Budowanie [...] 3) Erbauung, Beyspiel [...] 3) édification; instruction [...] 3) budowanie bliźniego swoim przykładem [...]. T III 85.