Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »wystąpienie przeciw ustalonemu prawu, porządkowi, władzy, rozruchy, zamieszki, spisek, sprzysiężenie, rokosz; związek wojskowy, konfederacja«: Na zołnierze trzeba patrzyc, ktorzy do buntow do Seditiey skłonni. ŻółkPocz 46. O bunty w wojsku jakiekolwiek, a osobliwie na rozerwanie wojska [...] ktokolwiekby był przeświadczony, bez miłosierdzia surowie ma być gardłem karany. DembPrzew 75. Mężoboystwá/ bunty wásze/ pieczętarzámi są Religiey wászey: hurmem wielkim zá nią wszytkie zbrodnie nástąpiły/ sam się im Luter dziwował. BirkEgz 11. Bunt/ [...] spiknienie/ zbuntowánie się/ Factio [...] Rebellio [...] Coitio [...] Seditio [...]. Kn 53. Moskwy chytry animus Bontami swemi buntował. HerbOr 424-425. Kiedy z rozpaczy Woysko się iawnem buntem związe y odsaczy Vfaiąc siłom swoim o to się pokusi Czego wątpi, uprosic: tuszy ze wymusi. PotWoj 45. Kożdy I.K.Mci y Rzeczyposp: fidelitatem y obedientiam wchodząc pod Chorągiew przysiąc ma corporali iuramento, y iáko się do żadnych buntow wiązáć nie ma/ ále záwsze sequi partes Principis & Reipublicae. FredKon 78. Iest się czego bać/ kiedy chłopskie bonty Y Ruska rebellia Swe proporce rozwiia. KochProżnLir 28. Czarnecki z nie małym Woyskiem ruszył się ku Prusom przeciwko Szwedom na Sukkurs Krolowi swemu idącym. Tym czasem tez owe Wielkopolski bunty to iest konfederacya na Szwedow zaczęta w Koscieniu. HistBun 39. Ta Corka zposagu swego nie kontenta, przez lat kilka potaiemne bunty przeciwko Bratu swoiemu tak długo knowała, ze az znie ktoremi przedniemi Krolewstwa Panami y Woyska wodzami ziednoczona iawną Woyne przeciwko Bratu podniosszy, z Panstwa go [...] wygnała. SzołHist 5v. On [Karol Zely] Kardynała [Richelieu] przestrzegł o buńcie przeciwko Ludwikowi XIII y Sprzysięzeniu się na iego Smierc. HistŚwież 112. Do tego buntu Kozaków podwiodł król August, chcąc tymbardziey zamięszać Rzptą. OtwFDzieje 86. Rokosz tudziesz differt od Seymu konnego y Konfederacyi tym, że to iest bunt zakazany Prawem, ktory zawsze zgromiony bywa, y nigdy nie ma konfirmacyi od Krola y Rzptey, chyba tylko amnestyą. Związek do Woyska należy, ktory ieżeli godziwy, iest pars Konfederacyi; ieźli niegodziwy, pars Rokoszu. KonSRoz 57. Ian Gałecki [...] Pułkownik, y Partyi Ukraińskiey Regimentarz, tam wszczynaiące się bunty kozackie uskromił, zniozszy po kilka kroć Buntownikow. NiesKor II 451. E'MOTION populaire. Populi motus. ROZRUCH Bunt pospolity. DanKolaDyk I, 501. Ktoby jakie skupianie [...] bez dozwolenia y wiadomości Hetmańskiey czynił bunty y sedycye albo konsylia jakie y schadzki, a tym więcey konfederacye jakie, ma bydź gardłem bez łaski karany. ArtWoj 2-3. Bunt, Rokosz, ein Aufruhr. BierSłowa 9. Bunt. 1) Meuterey, Empörung, Aufruhr [...] 1) soulevement; revolte, rebellion, mutinerie, sédition [...] § 1) po cichu bunty praktykuią; bunt czynić, kleić, wszczynać [...]. T III 88.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ tumult i bunt (sz. zm.): Pompeiusz wszytkich Partyzantow Mariuszowych wygładziwszy, wszelkie ich tumulty i bunty rozgromiwszy [...] drugi tryumf [...] odprawił. SzołHist 4v. Widzicie te Rokosze/ te zdrády/ te zbrodnie przeciwko máiestatom Krolewskim/ te bunty/ y tumulty w Krolestwách/ te pożogi Rzeczypospolitych. BirkRus 33.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ być w buntach »buntować się, występować przeciwko władzy«: W okolicy Kislaka były Miasta wbuntach w ktorych Rebellizanci kozacy stali. DrobTuszInf 13. ◆ w tumultach i buntach bywać »buntować się, występować przeciwko władzy«: Tak kiedy podłe y płoche Serca Ludzkie wroznych tumultach y buntach, wroznych rozruchach y zawierzuchach, wroznych odmianach y zamieszaniach bywaią, przeto sie naypodleyszemi y naywzgardzienszemi naswiecie wydawaio [!]. SzołHist 11v. ◆ do buntów iść »buntować się, występować przeciwko władzy«: Wsiów także i Miasteczek októrych była Suspicya że chcieli do buntów iść wycinano - i gdyby była przezorność i odwaga Potockich i Lubomirskich temu nie zabiegła, w wielki pozar wyrosłaby była ta swywola Kozakow. OtwFDzieje 86. ◆ pójść w bunt »zbuntować się, występić przeciwko władzy«: Ukraina [...] wszystka poszła wsrogi bunt, widząc ze maią czas potemu. PasPam 192.

◼ Przenośnie: ◼ Piastowałaś nas [Matko BOska] w każdej nawałności. Choć i Portumnus bonty czynił nowe w morzu i kłócił kompany Forkowe, Choć Panopea z Cimotoą wały Z gruntu wyniózszy na nasz okręt lały. BorzNaw 204. ◼ Grzechy sprosne y występki [...] przeciw Bogu bunt podnieśli, Y rokosz. DamKuligKról 44.

2. »sprzeciw, opór, protest«: A wzrok wasz mię nie uweseli; A przecię, gdy bunt zakroczy, Gniewacie się na mnie, jeżeli Pojrzeć chcę nie ku Izabeli. Com wam zawinił, me oczy? MorszAUtwKuk 286. Ażw tym wszytkim człowiek [...] wolą y stáranie ná to ciągnie/ aby z tego się ucieszyć/ tego lubo prawem lubo lewem koniecznie dopiąć. Co się osobliwie dzieie/ po onym szkarádym opłakanym buncie skażoney y práwie podbitey woli ludzkiey. BujnDroga 65. Czyta się w Księdze Alchorat: ieżeli przed sercem noszony będzie [kamień terpistrites] człowieká czyni beśpiecznym, y uśmierza wszelkie bunty. AlbSekr 262. [Melitinowi] się iuz była Rozula przyiadła. Zaczym upatrzył sobie był pewną panienkę o ktorą nalezycie się u Rodzicow starając otrzymał owo postanowienie, wielkie bunty w sercu Rozuli wznieciły. HistŚwież 423.

3. »połączenie, spojenie poprzeczne desek lub kawałków metalu służące do podtrzymywania, wzmacniania różnych elementów konstrukcji budowli, np. kozłów. krokwi, filarów mostowych lub urządzenia technicznego; kawałek drewna lub metalu użyty do tego połączenia«: Bunty w budowániu/ co bálki/ krokwy trzymáią/ [...] Capreoli [...] Antefixa [...] Antibasis, posterior [...] vide Szpągá 2. Kn 53. Nad komorą poszycie pognieło, kozły się porozrywały, łaty pognieły, u kozłów buntów nie masz. InwKal I 102. To naczynie iest takie. [...] brony trzy, buntow 9 zelaznych na koła, waga okowana ze dwięma orczykami. KsKasUl I, 344. We trzy łokcie od końcá mięższego tráfty [mającej kształt tratwy windy do wbijania pali w wodzie] postaw dwa słupy RB, y XP. wygárowáne ná wylot; buntámi y zastrzałámi utwierdzone po trzech bokách y ná gorze wespoł związáne. SolArch 17. Z tego podwórza forta do sadu w słupy dębowe z murłatem i buntami na zawiasach. InwChełm 25. AVANT BEC [...] Anteris, anteridis [...] BUNTY w budowaniu, Haki wychodzące w palach mostowych. DanKolaDyk I, 146. Bunt [...] 2) Binde-Holtz, Strebe-Band, Klammer-Sparren; Kreutz-Band so die Dach-Sparren halten [...] 2) contrefiche, amoise; lien de bois qui tiennent les chevrons de la couverture [...] § [...] 2) bunt co krokwy trzyma; sieci pod dachem u buntow powiesić, aby wyschły. T III 88.

4. »drążki, belki zbite na skos, stosowane w budownictwie do podnoszenia kamieni i belek, kozioł«: CHEVRE [...] KOZŁY są też bunty ktorych zażywaią budownicy dla dzwigania kamieni, y balkow. DanKolaDyk I, 302.

5. »zakrzywiona belka biegnąca w poprzek boku statku, równoległa do innych podobnych belek, stanowiąca element szkieletu konstrukcyjnego statku, wiążąca jego boki i pokład, szponga okrętowa, żebro«: Szpągá w-szkucié/ w-okręcié/ bunt. Costa [...] costae nauis. [...] Kn 1120.

6. »kołek służący do nawiązania i przytrzymywania strun instrumentu muzycznego«: Kiedy Amfijon, lutnista ćwiczony, Na dziewięć buntów nawiązany strony Przy cichym trącał Kaistrze, Już tam naprzedniejsze mistrze, Którzy się szczycą Taliją, Celował swą melodyją. ZimSRoks 54. W niej [cytrze] rozmierzony Składa rząd bontów nawięzując strony [Orfeusz[. LubSOrfPol 9-10. A skoro strony, w miarę wyciągnione, Zjednał, na zgodne tony podzielone, Lewymi palcy po buntach przebiegał I od najwyższych do najniższych sięgał. A jeśli falsy gdzie się przymieszały, Że sprawiedliwej nocie przeszkadzały, Skłonionym uchem pilnie nadsłuchiwał, A rozkręcone kołki zaszrubywał [Orfeusz].. LubSOrfPol 13.

7. »wiązka, pęk; mendel«: Knotow Buntow [...] 3081. ArchRadziw 1638 54, 4. Obrazow z Pałacu Wilenskiego Buntow Czternascie. ArchRadziw 1638 79, 1. Lontow Krolewieckich na Zerdzi zawieszonych Buntow 60. ArchRadziw 1638 80, 4. Łasiczek białych bunt cały dałęm do wyprawy y do celowania poym Piotrowi Kusnirzowi. ArchRadziw 1638 160, 25. Bunt zámyka liczbę [...] 15. BystrzInfRóżn Z3. Nie iest tak ciężki Saydak Kupidyna, Choć ostrych Grotow Strzał napełnia bonty. DrużZbiór 369.