Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »cienki płat wybitego młotem metalu, używany do okuwania, obijania czego oraz wyrabiania rozmaitych przedmiotów i części różnych urządzeń«: Káuálleria/ á zwłaszczá bogátszy/ używáią kárácen y szyszakow z blach subtelnych y pięknych. BotŁęczRel III 62. Bláchą pokłádam/ pokrywam/ Imbracteo [...] Tego laminis aureis. Kn 33. Srebro niérobione/ w-bláchách/ oséłkách. Argentum graue, infectum [...] Massa argenti [...] Argentum rude. Kn 1056. Obraz blaszany z miedzi S[więteg]o Franciszka 1. Obraz N. Panny na takieyze blasie 1. ArchRadziw 1638 176, 55. Tam w tym kościele [w Windsorze] jest z napisami na miedzi lubo też na blaszy srebrnej wiele herbów tych którzy przyjmowali, i którego czasu to orde. GawarDzien 161. Ma ten Kościoł Wieżą ná Kościele bárzo kształtną bláchą obitą. PruszczKlejn 20. Spód u tej mojej [karety] rzezany bardzo kształtnie, wszystek złocisty; blachy, ćwieki, pętlice, przęczki bardzo pięknie zrobione. SobJListy 263. Wiatrak pusty bez wału, walnice, blachy, podosków wszystkich i bez wierzchu, który także naprawy potrzebuje. InwKal I 206. Kto łysy, moja rada, nie bawić się żupą. Jakby też kto wyłaził z szyby na wierzch d... Widząc go jedna pani, nabrała się strachu. Dopieroż, gdy kaganek jaśniejszy przy blachu. PotFraszBrück II 417. Beschlagen [...] er hat den Stab mit Bleche beschlagen/ obił Laskę Błáchą. ErnHand 107. Ołtarz wielki wpuł Koscioła stoi Krzyz na nim wielki Szczyrozłoty y trzy blachy we srzodku takze ze złota. SobTDzien 40. Mosiądz robiono y ná blachy bito pod Zukowem y Zagorzem. BystrzInfGeogr I3v. BALLE en termes d'Imprimerie [...] Follicus typographicus [...] PIŁKA terminem Drukarnianym, mieszek wytkany ktorym farbę biorą do nádania oney ná formy, álbo na blachy. DanKolaDyk I, 166. Weźmi Kawałek ołowiu swieżego, rozbiy cienko niby błachę. BeimJelMed 431. Das ch in ein sz/ als: bláchá/ das Blech/ Blásze/ in der Gebendung/ (in Dativo casu) dem Bleche. DobrGram 24.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ cynowa blacha (sz. zm.): W tymże podwórzu gołębieniec z gołębiami. Kompas z blachą cenową, osieł drewniany. InwKal I 254. Pioron na Wiezą [...] Vderził y one od wierzchu samego zapaliwszy, do Sczedu spalił, ze Czynowa blacha iako desc gwałtowny zniey padała. KomonDziej 194v. Rátusz tu [w Padwie] iest wspaniały [...] cały cynową pobity blachą. ChmielAteny II 192. ▲ blacha ołowiana (sz. zm.): Iezeli fluxus seminis pochodzi z gorącości wielkiey, dobra rzecz nosić blachę ołowiáną ná ná krzyżách. CompMed 580. Kazał Doktor kapelusz ołowianą blachą napełnić. BeimJelMed 438. ▲ blacha żelazna (sz. zm.): Potym [zioła] miedzy dwie blásze żelázne/ á na pálec wzmiąsz [...] kładą. SyrZiel 122. W niej [łazience] piecyk malowany nowy, kociełek miedziany nowy na łańcuchach i hakach żelaznych wiszący i blacha żelazna. InwKal I 104-105. Z izby bokowej komora, w niej piec polewany, z kominem i blachą w nim żelazną, okien szkalnych w drzewo dwie. PiotBrań 413. Były tez ręczne pociski ktoremi Rzymscy zołnierze tak zręcznie ciskali iz niemi mierniey nizeli z łuku strzałami do Celu trafiali, a w co trafili tedy by tez w zelazne blachy rzecz uzbroiona była, na skroz ią przebiiali. SzołHist 19v-20. Podstaw pod nos chorego blachę żelázną rospaloną, żeby na nię krew kápáłá. PromMed 98. ▲ blacha srebrna (sz. zm.): Był przecię [kościół] ná wierzchu kryty śrebrnemi bláchámi. WargRzym 8. Iest w tym Kościele [...] Obraz [...] bláchą srebrną wkoło obsádzony. PruszczKlejn 71. Wszistkie prziwileia i listy publiczne pieczętuią, nie wozkiem alie pieczęcią wybitą na okrągłei blasze szrebrnei. VorLetSkarb 103. Zastawili v mnie siedzenie Lęk z blachą sribną poduszka Płat. KunReg 25. ▲ złota blacha (sz. zm.): Pozłocisty/ złocisty/ pozłacány. Inauratus. Auratus currus: auratum tectum [...] Aureolus, auro similis [...] Obauratus [...] Imbracteatus auro [...] Pozłocisty sporo/ ábo bláchą złotą pokryty. Contactus ab auro fuluo chlamydem [...] Auratilis puluisculus [...] Circumlitus auro. Kn 810. W Mieście tym iest [...] Meczet, albo Bożnicá Turecka [...] złotemi obita bláchami we wnątrz po scianách. ChmielAteny II 518. ▲ blacha cienka (sz. zm.): Bláchá cienka/ blászká. Bractea [...] Bracteola [...] Lamnula [...] Sublamina Blászká. Kn 33. Brachtea Czienka blacha. SłowPolŁac 24. ▲ blacha miąższa: Kłádą żyto między dwie obszerne blásze miąsze y gorące/ y ták z niego wyprásuią oley. SyrZiel 919. Bláchá miąższa/ Lamina. Kn 33. ▲ miedziana blacha (sz. zm.): Kościoł nasz Lubelski miedzianą bláchą pokrył. NiesKor II 16. ▲ blacha mosiądzowa posrebrzana: Truna falendiszem karmazynowym czerwonym obita była. W głowie herb na blasze mosiądzowei poszrebrzanei. VorLetSkarb 232. ▲ biała blacha: Dach [...] wolno y białą blachą obic ale nietrwała rzecz. NarArch 141. ▲ blacha ciągniona: Bláchá ciągniona [...] Lamina ductilis. Kn 33. ▲ blacha srebrolita: Stał Meczet Iedwabnemi Kobiercy obity Kędy sto Lamp wisiało z blachy srebrolity. PotWoj 195. ▲ blacha złotolita: Achmet postáwił Meczet známienity/ Luską go przyoblegszy błáchy złotolity. TwarSLeg 55. ▲ żólta blacha: Lubo pokarm zębem tárł/ pokarm między zęby sciśniony/ żołtą bláchą wyglądał mu z gęby. OvOtwWPrzem 433.

◼ Przenośnie: ◼ Gdy dziecię wchodzi pod kościelne dachy, Z których wisiały lodowate blachy, Urwany sopel od wysokiej rynny Przeciął i szyję, i gardziel dziecinny. MorszAUtwKuk 84.

2. »wykonane z takiego materiału różne części zbroi; zbroja osłaniająca tułów, pancerz«: Tám on [Rynald] złożywszy z siebie blách zwyczáyny/ W inszą Pogáńską zbroię beł vbrány. TasKochGoff 369. Iélcá/ vel iédlcá/ to wszytko co do obrony ręki naléży przy rękoieści kordá/ szpady/ száble/ etc. iáko krzyż/ kratká/ bláchá/ ábo obłąk [...] gladij iuxta capulum craticula, [...] vide Rękoiéść [...] Głowicá. Kn 245. Kárácená/ Lorica squamata [...] Lorica plumata [...] Bláchy káráceny. Kn 265. Ná Eákowiczá cisnął żelázem. Ná Achillesá, wnuká AEákowego. Lecz y blach/ y dziewięć skor wołowych/ przebiło. To iest, ktorymi puklerz był podfutrowány, dla mocności OvOtwWPrzem 474 (472). Pan Bog ie [kule] rosnosił ze nam nic nieszkodziły ledwie ktura OBlach Sczękneła. PoczOdlPam 29. Dosyc ma serca Polak, przed Turczynem sieła A gdy go ieszcze zbroia hartowna okryła Piersi blachem opatrzył, szyszak głowy strzeże Nie czuie; chociasz go kto kole chociasz rzeze. PotWoj 92. [Lidora] Vyrzáwszy, gdzie go trafic miała Między spinane w bok blachy mierzyła. OblJasGór 163. Są moździerze wielkie i małe [...] blachy, muszkiety flinty, koncerze z fordymentami i. t. d. ZawiszaPam 82.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ blach przedni (sz. zm.): Blach przedni czarny Szmalcowany [część zbroi]. ArchRadziw 1638 46, 14. Żelaznym szyszakiem głowę swą przykrełá/ Y tákowyż przedni blach ná piersi włożeła. OvOtwWPrzem 218. W Kozáckim Rynsztunku doyźrzeć potrzebá, áby (gdy nie może być Páncerzow) lekkiey zbroyki, álbo sámego przedniego bláchu, záżywano. FredKon 34. Przedtym odważni Káwálerowie, bláchu tylko przedniego záżywáli. AndPiekBoh 26. ▲ żelazna blacha (sz. zm.) »zbroja żelazna«: Po nich idą Pancerni, po Pancernych wSworze Z dragony wSwietney Łosi RaitaryaSkorze ToszPiechota, zelazną głowy kryta blachą. PotWoj 88. Oboyczyk szyię wscięga, gdzie czołdary były Perłowe, a zas blachy zelazne zakryły Tył y przod piersi. DrobOpow 43. Zelaznymi się blachy męznie uzbroiwszy [Jagiełło] Dosiądzie pod Rumelskim siodłem cisawego konioa. DrobOpow 108. ▲ stalna blacha: Nusz one rękawice gdzie na kazdy członek Nie kleynot; nie mannela, nie drobny Pierscionek Białey to płci spuszczali ale stalna blacha. PotWoj 74. ▲ stalny blach: Przekowywáią ná motyki włocznie/ Lemieszy z mieczow robią nieodwłocznie; Rádła z koncerzow/ z stálnych blachow gráce/ Do rolney prace. KochProżnLir 119. ▲ zadni blach: Lanckoronski [...] Grzbietem się nie zakłada y nigdy nie nosi Zadniego Blachu. PasPam 270. ▲ złota blacha: Czwarte pułki wiedzie Slęzakow y Sarmatow Sam Henryk: na przedzie Złota blacha puklerzem z przyłbice Gorgony Postalonych Rodelach patrzą na wsze strony. DrobOpow 70-71. ▲ blacha złotolita: Wszyscy stroini od pancerza I blachy złotolite ozdobnie iasnieli. DrobOpow 104.

◼ Przenośnie: ◼ Obojczyk. Po diabłaż do Włoch, gdzie żelaznym blachem Mąż pięknej żenie coś kryje przed gachem. O to i w naszym patrzcie wszyscy szyku: Tak szpetne kpisko siedzi w obojczyku. PotFrasz4Kuk I 360.

3. »płaska forma do pieczenia chleba, ciast, mięsa; metalowa płyta stanowiąca nakrycie pieca kuchennego.«: Blacha okrągła Miedziana Marcypanowa. ArchRadziw 1638 80, 4. Blach zelaznych Piekarnianych [...] 2. ArchRadziw 1638 265, 1. Wanienka z blachą y z pokrywką 1 [naczynie kuchenne]. ArchRadziw 1638 265, 1. Weźmiy bláche/ albo Dek potrząśni trochę łoiem siekánym/ vłoż to [faszerowanego kapłona] ná Deku. CzerComp 29. TOURTIERE [...] BLACHA od tortow robienia. DanKolaDyk II, 545.

4. »rodzaj narzędzia tortur«: Rospalone na boki przykładaiąc blachy I niezliczone na nie przepusczaiąc strachy Biciem srogim ie karząc tak az omdlewaią. KodKon 97. At Bláchá rospalona debet reddi: Lamina candens qua malefici vruntur. Kn 33.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ ogniste blachy »tu: męki piekielne«: Gotuie [czart] ná nas [...] ogniste bláchy y panwie/ iesli zwyciężeni będziemy. BirkNiedz 120.

5.muz. »instrument muzyczny metalowy w kształcie podkowy z elastyczną sprężynką pośrodku; drumla«

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ ruskie blachy: Brzękádło rozmáite/ iáko w gałcé mosiężney: kołéczká na trzygránistych ramikách: dremlá/ Ruskie bláchy/ klépádłá/ [...] Crotalum [...] Aereum crepitaculum [...] Testarum crepitus [...] Sistrum. Kn 49.

6. »plama na ciele«: Plámy y bláchy sprosne po ciele/ spądza y ściera [pięciornik]. SyrZiel 300. Zmázy/ y Bláchy pstre po ciele wyciera [aminek]. SyrZiel 447. Pstrociny y bláchy białe po ciele/ y ine szkárádności/ tymże sposobem z miodem wyciera/ nácieráiąc nią [maść z kąkolnicy]. SyrZiel 463. Rykle/ albo Rytle/ to iest czerwone bláchy po ciele máłym dziatko[m] wywodzi ná wierzch [maść z pietruszki]. SyrZiel 1071. Náwet ná owe bláchy ktore po ciele się pokázuią/ co więc ludzie prości názywáią ośládámi/ y wiele báśni o nich plotą/ bárzo skuteczną może bydź tá wodá. SykstCiepl 146. Tedy ták ie znosi tá Iáworowska wodá/ że y śládu żádnego nie zostáwuie. Czegom ia sam ná sobie doznał/ gdym tákowych leszaiow y blach po ciele bárzo wiele miał. SykstCiepl 146.