W TRAKCIE OPRACOWANIA Data ostatniej modyfikacji: 18.01.2023
BROŃ, BRONIA rzecz. ż
Warianty fonetyczne: BROŃ || BRONIA, BRÓŃ
Słowniki:
notują
Formy: lp M. broń // bróń; bronia; D. broni; broniej; bronie; B. broń; bronią; N. bronią; broniom; Ms. broni; W. broni; ~ lm M. bronie; broni; D. broni; C. broniom; B. bronie; broni; N. broniami; brońmi
Znaczenia:
1. »narzędzie walki, każda rzecz służąca człowiekowi lub zwierzęciu do obrony własnej lub atakowania nieprzyjaciela«: Przysłał Prześwietny ramotę do przystawów naszych, aby broni od nas odebrali. NiemPam 131. Támże po skończeniu przenásládowánia/ gdy Iudás Máchábeus w potrzebie był/ pokazáli się nieprzyiaciołom iego z niebá/ mężowie konni/ z złotymi wodzámi/ ozdobnie Zydom hetmániąc/ z ktorych dwáy Machábeuszá w pośrzodku siebie máiąc brońmi okrytego strzegli. SpInZąbMłot 291. Wnet z tey knieie wystrasze iego piorunami wychodz w pole albo się niechciey grzechem kłonic. przeciw tym broniom trudno [obierzę] zasłonic. KodKon 144. Bróń/ oręże/ Arma [...] Arma alia ad tegendum, alia ad nocendum. Armatura. [...] Telum [...] Arma item alia Lusoria alia Decretoria, vesra, vera, acuta [...] Broń/ oręże do ćwiczęnia/ szermowánia/ i. do bitwy prawdziwey. Kn 46. Porwał [Apollo] zwyczáyne swoie broni/ y łuk krzywy Ná cięciwę náłożył. OvOtwWPrzem 86. Szláchetna broni/ łuku moy złoczony/ Nie ia ná sercá chowam cię woskowe/ Ale ná leśny zwierz nieuśmierzony/ Chárpiie dzikie/ Smoki Awernowe. TwarSDaf 23. Waffen broń/ zbroiá arma. KusWeg M8. Gewehr bronia framea. KusWeg E. Owce nie máią żadney z nátury broniey/ ktorąby się nieprzyiáciołom swoim broniły/ áni rogow ostrych/ áni pázurow/ áni kopyt mocnych. StarKaz II, 92. Siłá ludzi chodzi z broniámi/ ktore ná ludzi nágotowáli [...] iáko są száble/ szpady/ miecze/ poinały/ łuki y rusznice. StarKaz II, 420. [Narimundus, brat Trojdenowski] dał im [Litwinom] ten kleynot [herb Pogonia Primo], aby się ich Pan pieczentował Rycerze[m] y sobie przypominał az by zawsze miał Bronią w ręku Na obrone Oyczyzni swey. HerbOr 599. Missile Wszelka bron ktorą moze czisnącz. SłowPolŁac 87. Znowu broniom tknąwszy głowe [pasowanego na rycerza], oddał [Książę] temusz Caualerowi co był podał [broń]. VorLetSkarb 101. Kupido [...] łuk i skrzydła obie Zapalił sobie. Jam się zradował wielce tej nowinie, Rozumiejąc to o złym Kupidynie, Że mię nie spali więcej, nie ugoni, Zbywszy swych broni. ZimSRoks 99. Diego [mówi do króla] Nie trzebá Pánie tego do iutrá odkłádáć, Kto ma serce, ten gotow záwsze bronią włádáć. CorMorszACyd 177. Ia Ztak duzemi Razam[i] odkilkudziesiąd broni kturzygo okrywali wyPadłszy zyw[y] Ioł Vciekac zedworu. PoczOdlPam 104. Bronie są Miecz/ [...] Kord/ [...] y Száblá. KomDobrOrb 367. Ten [Teodozjusz] chwalebny Cesarz tych pámiętnych używa słow: kiedy do Kościołá wniść mamy/ ná dworze zbroje (rápiery/ szpady y inszą broń) zostáwiamy. GdacPrzyd 35. Obywatele miasta [Marsylii] z Zołnierzami złączeni a proznego dziwowania swoiego oduczeni, wszelkiemi sie siłami y broniami swoiemi neprzyiacielskim następom opierali. SzołHist 20. Broń ná obrazę, y ná obronę to iest ktorą álbo kogo nápastuiemy, álbo siebie od nápaści broniemy. DanKolaDyk II, 310. Cokolwiek wy czynicie teraz Nam, Potomkowie wasi uczynić wam mogą, kiedy bronie Wasze Rycerskie w zięmiańskie odmienicie togi. DanOstSwada I, 213. Jeśliby żołnierz swoię broń albo zbroię, także proch, kule, motykę, pikę, Rydel y insze oręże zastawił, albo zahartował, lub też przegrał,przedał, albo przepił, takowy ma być [...] karany. ArtWoj 71. Broń, f. oręże Waffen, Gewehr. arme [...]. T III 78. Ládá źwierzę się vrodzi/ broń tuż przy nim/ w rogách/ w páznogtách/ w kopytách/ w zębách. BirkNiedz 44. Záżywam broni ná obronę swoję. Ich gebrauche das Gewehr mir zu meinem Schutz. DobrGram 475.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe: broń kowana: Bo nie bronią kowaną, nie hartowną stalą Nagle zbolałe ciała na ziemię się walą, Ale od wiatru tylko zaraźliwej pary Mizernie kończy lata lud młody i stary. ZimBSiel 120. ▲ broń biała: Broń, f. oręże Waffen, Gewehr. arme. broń biała, siecista broń do szermowania [...]. T III 78. ▲ ręczna broń (sz. zm.): Brazidas też Hetman Grecki/ będąc od nieprzyiácielá swoiego bronią ręczną przebity/ gdy go ułápił/ tąż bronią iego sam go przebił. StarKaz II, 521. Polak [...] to grotami to reczną bronią vgania się y sciera sczerze sturkami y statarami. HerbOr 539. Cisz Commiszarze Naszi postanowili aby Miesczanie Na szi [...] Posłuszenstwo Zamkowi we wszytkim oddawali [...] aby [...] kazdy Snich za naymnieyszym roskazaniem Vrodzonego Starosty Naszego [...] powinien był z Ruszniczą y bronią reczną przy Vrodzonym Staroscie Naszym albo iego Nasmiesniku [...] ruszyc sie. KomonDziej 114v. ▲ broń indyjska: Bron Indyska z Krzyzem y Głowicą Capową malowaną. ArchRadziw 1638 64, 3. ▲ broń kawalerska: Po prawei ręce Xiązęciey stał Caualier trzimaiąc Parasonium (iest to bron kawalerska spochew wyięta) [...] podał Xiązęciu Kawalier Paraxonium, a mnie blizei stołka Xiązęciego u nog klenczec kazał. Xiąze wziąwszy wobie ręce Paraxonium (tak się nazywa bron, ktorą gołą na kawalerstwo passuie.) na krziz, raz tknoł głowe, drugi prawe ramie, trzeci lewe. VorLetSkarb 101. ▲ broń kowana: Bo nie bronią kowaną, nie hartowną stalą Nagle zbolałe ciała na ziemię się walą, Ale od wiatru tylko zaraźliwej pary Mizernie kończy lata lud młody i stary. ZimBSiel 120. ▲ krótka broń: Agar Spartanski Na Przymowke o krotką bron iakoby się Na Theatru[m] raczi zesła Nis na łowy [...] odpowiedział. HerbOr 359-360. ▲ broń krzywa: A Cyrkásowie po oboiey stronie/ Straż iego wierna/ stali mu ná oku: Ci krom káracen y oszczepow/ bronie Krzywe nosili v iednego boku. TasKochGoff 422. ▲ [Broń] odporna: DE'FENSIVE [...] BROŃ záczepna y odporna, to iest ktorey zażywaią álbo nástępuiąc ná kogo álbo odpor czyniąc nástępuiącemu y broniąc samych siebie. DanKolaDyk I, 249. ▲ wojenna broń: Na 15,000 wojska jest rynsztunku porządnie bardzo złożonego generałów dawnych wojenne bronie. ZawiszaPam 82. ▲ broń zaczepna: DE'FENSIVE [...] BROŃ záczepna y odporna, to iest ktorey zażywaią álbo nástępuiąc ná kogo álbo odpor czyniąc nástępuiącemu y broniąc samych siebie. DanKolaDyk I, 249. ▲ żelazna broń: Le choc des armes. Armorum incussus [...] Uderzenie tętęń żelazney broni szczęk, brzęk. DanKolaDyk I, 305.
Związki frazeologiczne: do broni »komenda wojskowa: wezwanie do walki«: Hey moia zywa młodzi dostrzelby do broni Niech tu znowu Turczyn kieł wyuzdani zroni.. PotWoj 136. Te kołátánia y ták głosne boie Horn Vsłyszawszy, porwie ná się zbroie: Y ná pułk krzyknie: Co prędzey do koni, Hey do zbroi co wskok, do strzelby, do broni. OblJasGór 43v. ◆ mieć się do broni (sz. zm.) »chcieć walczyć«: Gomes [mówi do Diega] Ná coż się mász do broni, gdyć nie służą, siły? CorMorszACyd 116. Nikt się nie ma dobroni: łzy tylko leiecie [mówi umierający Chodkiewicz do rycerstwa]. PotWoj 153. Broń [...] mieć się do broni. zu den Waffen greifen. prendre les armes [...]. T III 78. ◆ broń podnieść (na kogo) »powstać przeciw komu, zaatakować kogo zbrojnie«: Tylą Nieprzyiacielskiey krwie kurzące bronie Skorosmy, niespokoyne skrocili sąsiady Podniesmy na Turczyna: z ktorym dzis do zwady Pierwszy raz przychodziemy. PotWoj 81. Broń podniosł [naród korsykański] dla własnych praw y Wolności. MerkHist 10/715. ◆ na kogo do broni się porwać »zaatakować kogo zbrojnie«: Oni perswasiiey nie przyimuiąc w schadzce swei, za małą iakąś okazyą na Xiązecia Rozynskiego do broni sie porwali. MarchŚcibHist 20. Na obrazoni[go] [!] słusznie gospodarza do broni się porwał y wiele lekkosci narobieł. OssJŻyw 28v. ◆ na co dobyć broni »zaatakować kogo zbrojnie«: [Mówi król] Ty Rodryku, tym czasem Murzyńskie gárłá Dobądź znáiomey broni, y w domu ich zbiwszy, Pokáż, żeś ná włásnych ich śmieciách tym szczęsliwszy. CorMorszACyd 195. ◆ dobyć broni na kogo »zaatakować kogo zbrojnie«: Choć niechciał, musiał [król] dobyć broni, swawolnych Poddánych, ná oboronę Máiestátu. LubJMan 138. ◆ o co broń dobyć »stanąć w czyjej obronie, ująć się za kim, pomścić np. czyją krzywdę zbrojnie«: [Mówi autor do fałszywego przyjaciela] O krzywdę moję broni nie dobędziesz Ani w mej sprawie kilka mil ujedziesz. MorszAUtwKuk 351. ◆ za co dobyć broni »stanąć w czyjej obronie, ująć się za kim, pomścić np. czyją krzywdę zbrojnie«: Xymena [mówi do Sancty'ego] Ostatni to rátunek lecz kiedy go użyć Przyidzie, y ieżli twoiá chęć się ktemu skłoni, Wolnoć będzie moię krzywdę dobydź broni. CorMorszACyd 146. ◆ broń na kogo dobywać »atakować kogo zbrojnie«: Broni na nich [żołnierzy Osmana] Polakom dobywac nie trzeba Pomrą iako Iaskołki, iako Muchy posną Tylko ze zas drugi raz nie ozyą z Wiosną. PotWoj 27. ◆ kłaść bronie »zaprzestawać walki«: Kładą bronie zobustron [Rzymianie i Sabinowie], do postanowienia Pokoiu wychodzą zobu stron. PotPrzyp 12v. ◆ broń od się rzucić »zaprzestać walki, poddać się«: Broń [...] broń od się rzucić. das Gewehr strecken, sich ergeben. mettre bas les armes; se rendre; rendre les armes. T III 78. ◆ nabijać broń »wprowadzać naboje do komory nabojowej, ładować«: Nabijam broń, ich lade ein Gewehr. BierSłowa 68. ◆ broń podnieść przeciwko komu »powstać przeciw komu, zaatakować kogo zbrojnie«: Pánowie Dyssydenci [...] wászy brátrzykowie broń podnieśli przeciwko wiernym swoim pánom/ y tytuł rebelliey swoiey wymyślili/ y ná chorągwiách rospisali/ libertas conscientiae. BirkEgz 16. ◆ broń na kogo podnosić »powstawać przeciw komu, atakować kogo zbrojnie«: Wesoł tedy był [cesarz rzymski Berengariusz Wtóry] z wygraney bitwy/ y Ludowiká [króla burgundyjskiego] vczęstowawszy/ puścił wolno do domu/ przysięgą go obowiązawszy/ áby więcey broni nań nie podnosił. StarKaz II, 95. ◆ do broni się na kogo rzucić »zaatakować kogo zbrojnie«: Gdy wszyscy do broni się ná nieprzyiáciela rzucili. Beata zrzuciwszy z siebie ślubne szaty, prochu dostawszy, dziáło nabiwszy, z wieży [...] strzeliłá. NiesKor II 56. ◆ bronią w ręku »zbrojnie«: Potem się bronią w ręku dowiesc ofiarował [Rynald] Ze to prawda co mowił y co pokazował. ArKochOrl 52. ◆ składać się bronią »przybierać postawę obronną lub zaczepną przez celowanie, mierzenie z broni (do kogo czego)«: Składam się bronią, ich halte Gewehr vor. BierSłowa 219.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: Koń dobry/ Broń pewna/ Zoná głádka. Roskosz doczesna. ŻabPol A4. ● Broń mieyscem/ Rusnicá w lesie/ Kopija w polu/ Miecz ná vlicy/ Puginał w cieśni. Strászne są. ŻabPol B2. ● Dla pokoiu tę broń noszę/ O ktory cię Boże proszę. RysProv III, 3. ● Day Boże dobrą broń mieć/ á nigdy iey nie vżywáć. RysProv III, 8. ● Kord broń/ száblá stroy. RysProv VI, 5. ● Tego trzebá hámowáć/ co się do broni porywa/ á co do mieszká/ tego nie trzebá. RysProv XV, 10. ● Dwa kroc ginie, kto swą bronią ginie. JaśDict 116. ● Pokoy w ostrzu broni. PotWoj 68.
Przenośnie: Bracia, bracia, do koni! Już flaszka na stole! Dopadszy szklanej broni, wypadajmy w pole. MorszAWierKuk 205 MorszAUtwKuk 205. ◼ On [kuś] wstydliwe z rozrywką przedziewcza prawice, On mieni wdzięczne panny w niewiasty na nice, A choć krew pierwszym razem odniesie na broni, Żadna się z nim częstego potkania nie chroni. MorszAUtwKuk 314. ◼ Hey młodzi do koni Wulkanowe niech zdobią boki wasze broni. DrobOpow 176. ◼ Zal cięzki máiąc nád Swoięmi, A rozumieiąc ze zaraz zá nięmi {Pułk następuie, sámi tylko gonią [Szwedzi] Swoich zwycięzcow z rozgniewáną bronią, Y desperacko między nich wpadaią, Y zas wypadszy od nich tył podaią. OblJasGór 43v.
2.przen. »środek, sposób walki z kim czym«: Ktokolwiek grzeszy, jakiegokolwiek stanu jest, źle czyni; a najwięcéj ten, co pismo umie, gdyż nauka jest bronią przeciwko szatanowi. SaadiOtwSGul 246. Kościoł woiuiący iest to woysko Pana Boga, a gdy broń tego woyska nie iest insza, tylko chciwość y ambicya, snadne by zwycięstwo swiat y czart otrzymał. LeszczStGłos 19. Nie umiesz záżyć broni/ rozumu twego. Du weist das Gewehr/ deinen Verstand noch zu gebrauchen [...]. DobrGram 520-521.
Związki frazeologiczne: broń składać przeciw czemu »przybierać postawę obronną wobec czego, bronić się przed czym«: Elzeariy przesztrzeszony bron szkłada iako my pozyteczna przeciw dusze nieprzyiacielowy. KodKon 134.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: Na się drugi broń nosi. RysProv XI, 8. ● Język broń niépoślédnia. KnAd 321. ● Ná iédnę się broń/ obronę/ dowod/ przyiaciélá/ nié spuszczay. KnAd 529.
3.przen. »armia, siły zbrojne, wojsko«: A iLekroć słuszna przyczyna R. P. do woyny pociągnie/ miłością Oyczyzny/ y obroną wiáry świętey pobudzone męstwo/ dzielność/ y odwagá wászá/ strászna wszystkim nieprzyiáciołom będzie. Y szczęśliwa broń Polska ten kres zwycięstw w Narodách Pogáńskich odniesie. OpalŁRoz M4. Masz [Kanikuło] morza, lubo Białe [...] Lubo Czarne, którego choć Ordyńczyk broni, Naszej jednak zdobyczą będzie, da Bóg, broni. MorszAUtwKuk 176. Lubo záś gwałtowny iego [Rakoczego] przez Woynę wdárcia się ná Páństwo áppetit, szczęściem y spráwiedliwością broni Polskiey przygászony. LubJMan 17. Gdy poruszaiąc wskros grobowcow ryczał [król szwedzki Gustaw Karol], A wodzowswoich Straconych wyliczał. I tak ia iuz sam nieszczęśliwa broni Zostawać będę wtey żałosney toni, Kiedy mi zacnych kawalerow Grono w Grob albo cieszkie kaydany zabrono. DrobTuszInf 34. Znáć że Wielki Człowiek [Klemens Kanclerz Wielki Koronny], y nieporownánych doskonałości, gdy u Wielkiego rzeczą y Imieniem Krolá tego [Kazimierza], zá stáraniem bárziey, niżeli zwycięskiem i [!] Kázimierzá pomienionymi broniámi, álbo słuszną spádkow pretensyą Woiew odztwo [!] Ruskie wolną do Krolestwá przyłączone accesione. DanOstSwada II, 7.
Związki niejednoznaczne względem znaczeń:
Ustabilizowane połączenia wyrazowe: bot. łania broń (sz. zm.) »prawdopodobnie podziemny kulisty grzyb wydzielający w czasie owocowania cuchnącą ciecz, używany w lecznictwie; Elaphomyces granulatus (Rost) lub Phallus impudicus L. (Rost), Elaphoboscum Cn«: DWoiáki mamy Lánieybronie rodzay. Ogrodny y Polny. SyrZiel 129. Lánia broń/ álbo Ielenie Oko/ Rozdział 36. Elaphoboscum. SyrZiel 129. Z tych [kwiatów jeleniego ogona] nasienie iáko Broniłániey obszyrne/ żłobkowáte álbo stryfiáste. SyrZiel 132. Łánia broń/ ziéle/ vide Iéleni korzeń. Kn 348.
# Użycia metajęzykowe: # Masculina item sunt terminata in c l m ń ś w y ż cz rz sz sed cum exceptione. [...] Ab ń, baśń boiaźń broń cieśń dań dłoń goleń [...]. WojnaInst 10 # Finita in consonantem accentu acuto notatam, in G. D. V. U. singulari, et N. G. A. V. plurali, loco y assumunt i; ut ludzkość ludzkości, broń broni, gęś gęsi maź mazi etc. WojnaInst 37
[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]
Autor: WM