W TRAKCIE OPRACOWANIA Data ostatniej modyfikacji: 02.01.2023
CZARNY przym.
Warianty fonetyczne: CZARNY, CARNY
Słowniki:
SStp (czarny, czyrny), SXVI, Kn, T, L, SWil (czarny), SW, SJP (czarny) notują
Formy: lp M. m czarny; ż czarna; n czarne; D. m czarnego; ż czarnej; n czarnego; B. m nżyw czarny; ż czarną; N. m czarnym // czarnem; ż czarną; Ms. m czarnym; lm M. mos czarni; nmos czarne // carne; D. czarnych; N. czarnemi
Znaczenia:
»kolor węgla, bardzo ciemny«: Mieczyk złotem oprawny; z Aksamitnemi Pochwami czarnemi. RewSkarb 126. Vbior czarny Kierowy Vbior baiowy. ArchRadziw 1638 66, 2. Pani małzonce iego [syna] sukienkę adamaszkową czarną zapisuię y leguię. DekrŻmud 181v. W barwie się kocham czerwonej, lecz wszędzie, Kędy dowodzę, bez czarnej nie będzie. MorszAUtwKuk 190. Wziąłem tez iednego Wołocha pięknego z Czarną pręgą trochę był zacięty koło ucha tęn kon. 96 PasPam 96. Puszcza kiełpinska iest obfita w las czarny a Rudzka w borowine. AdnGosp 24. NIe bárżo mi sie Xięże, tá wászá ozdobá, Ze Kruká Herbem nosisz, w Sygnecie podobá, Kruk czarny z przyrodzenia á do tego krádnie, Y kryie w dźiory, káżdą rzecz ktorey dopádnie. Wierny zásię Kátholik á dopieroż Xięża? Ták biały być powinien że y śnieg zwycięża, Z tąd wam Alby przystoią ná y mieysce Effodu. To zle, łábęciem z wierzchu, Krukiem być ze spodu. PotPocz 148. Deczyma z czarnego burstynu albo agatu. SzumInw 42. Recognouit [...] tylko co mu [się] dostało: vsarka czarna akszamitna, karmazynu czerwonego płat niewielki. AktaMusz 34. Tákże máterye rożengo koloru wychodzące, á osobliwie carne, zielone, żołte, á przytym zbyt smrodliwe, (przy ktorych y krew się pokázuie) nieuleczoną biegunkę znácą. CompMed 231. Były kiedyś konterfekty dawnych Konarskich w Topolnie, iako Michała [...] w birecie czarnym, binda złota. NiesKor II 574. ALWERN wielkie iagody winne barzo czarne w Okolicy Aurelianeńskiey. DanKolaDyk I, 157. Szczepienie tego wina przyszło z Alwerniy... Wino z tych gron robione nazywa się: Czarne wino, alwern albo alwernak. DanKolaDyk I, 157. [...] pámiętay to/ ábyś sie nie turbował z myślámi/ gdy w kláwikordzie obaczysz záraz z przodku/ ná białych clawisách od lewey ręki/ głosow cztery więcey [...] y ták wiele czarnych. GorMuz b2.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe: balsam czarny: Item ná tosz iest rzecz bárdzo dobra záżywáć Bálsamu czarnego w tymże konfekcie Rożowym. PromMed 82. ▲ balsam peruwiański czarny: Emplastrum de Betonica z Balzamem Peruwianskim czarnym dostatecznie przymięszanym wielce pomocne. BeimJelMed 350. ▲ borówki czarne: Borowki czarne/ czernicé/ v. Márcowy kwiát. Kn 50. Czernice/ vide Borowki czarne. Kn 99. ▲ bluszcz czarny: Sok z ziarn Blusczá czarnego/ włosy czarno fárbuie. SyrZiel 888.
Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:
Ustabilizowane połączenia wyrazowe: bot. biedrzeniec czarny »Pimpinella nigra«: Biedrzeniec Czarny/ Rozdział 20. Bibenalla nigra. et Pimpinella hirsuta. Schwartz Bibenell. BIedrzeniec czarny/ korzeniá iest mocnego/ ná pálec wzmiąsz/ zwierzchu czarnego/ we wnątrz białego ... SyrZiel 78. ▲ bot. bez czarny »drzewko lub krzew o czarnych owocach; Sambucus nigra«: BEz w drzewo wyrasta: Ieden pospolity/ który przy płotách/ przy párkánách roście. Drugi czarny/ ábo leśny/ ábo czérwony. Iest trzeci wodny/ Káliná. SyrZiel 1504. Bez czerwony. Tych wszystkich sztuk [właściwości] iest Bez czerwony/ ktorych nász czarny álbo domowy. SyrZiel 1508. ▲ rumien czarny: CHAMAELEON NOIR, qu'on appelle autrement CHARDONNETTE (qui a les seuilles semblables à l'Artichant.) RUMIEN czarny álbo bronátny inaczey zowią Ostropest co ma liście podobne KARCZOCHOM. DanKolaDyk I, 272.
Związki frazeologiczne: zabawić się czarnem kałamarzem »napisać donos, oszczerstwo«: Wszec się do tych czas zabawił Czarnem kałamarzęm, wy wodząc Inquizycyią. PasPam 114.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: Káżdy kot w nocy czarny. RysProv VII, 10. ● Chyłem borem/ czarnym szlákiem. RysProv 18.
[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]
CZARNY
w funkcji rzeczownika
Formy:
Znaczenia:
»czart, diabeł«: Strzelaliscie gęsto a niewielescie nabili Polakow Czemuz? boich Aniłowie Strzegą awas czarni. PasPam 61.
[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]
Autor: SPas