Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: GRZECZNY, *GRECZNY, *GRZĘCZNY

Słowniki:
notują

Formy: st. równy lp M. m grzeczny; ż grzeczna // greczna; n grzeczne; D. m grzecznego; ż grzecznej; n grzecznego; C. m grzecznemu; ż grzecznej; B. m żyw grzecznego; ż grzeczną // grzęczną; N. m grzecznym // grecznym; grzecznem; ż grzeczną; Ms. m grzecznem; ż grzecznej; n grzecznym; W. m grzeczny; ż grzeczna; lm M. mos grzeczni; nmos grzeczne; D. grzecznych; B. mos grzecznych; nmos grzeczne; N. grzecznemi; grzecznymi; ~ st. wyższy lp M. m grzeczniejszy; n grzeczniejszego; D. m grzeczniejszego; ż grzeczniejszy; C. m najgrzeczniejszemu; B. ż grzeczniejszą; lm N. grzeczniejszymi; ~ st. najwyższy lp M. m nagrzeczniejszy; najgrzeczniejszy; ż najgrzeczniejsza; lm M. mos najgrzeczniejszy; B. nmos nagrzeczniejsze

Znaczenia:

1. »rozsądny, mądry, rozumny«: [...] pedágogá zacnego grzecznego [...]. JurkScil D3. [...] grzeczną mądrość to mienią/ wyć z wilki gdy wyią [...]. JurkScil D4v. Zgoła taka sam [!] fama y wNiemczech y wHollandy o nas Polakach ze to sąm ieden Narod na swiecie naigrzecznieiszy, naigładszy nailudzczeiszy. OpalKListy 338. Naprzod Pan Constanty Brat nasz zdrow y grzeczny powrocił przed wyiazdem moim do Piotrkowa prosto Na szczecin y drezno do mnie do Sierak[owa]. Wszystko dobre obiecuie nam indoles iego y qualitates iako skromnosc, trzezwosc, posłuszenstwo, grzecznosc y wrozmowie y wpostempku [...]. OpalKListy 456. [...] w bestyie się prożne obrocili/ co mieli bydź ludźmi grzecznemi. StarKaz 334. Głupia bowiem iest rzecz tobie młodzieńcowi ták grzecznemu/ wiedzieć kędy przedáią sukná/ chleb/ mięso/ wino/ y inne rzeczy do życia ludzkiego nalężące; á niewiedzieć kędy cnoty uczą [...]. StarKaz II, 565. A tosz masz korzysc z tych to miłych cudzych Kraiow Ze Syn twoy miasto nauk przyniosł ci te figle A praesumpciey nazbyt ktorą ma osobie Ze grzeczny ze Vczony ze wszyscy błaznowie Tylkosąm [...]. OpalKSat 4v. [...] zaczym pokim tam mieszkał z Ie[g]okro:moscią miłei znim a prawie braterskiei zazywałem conwersacyi, nie tilko respectem pokrewnosci, alie iako zwysoce uczonym, ize wszech miar grecznym Politikiem. VorLetSkarb 59. Tam byłem zaproszony do P. Doctora Waterborna natione Szota, (dlia iego grzecznych postempkow prziięto za indigenae Szlachcica, wiecey iusz praxi Medica się nie bawi, zyiąc po ziemiansku, podłuk stanu tego swobod przistoinie zazywa). VorLetSkarb 142. A ták gdy się przećwiczą, przewietrzą, y wypoleruią przez tákie doświádczenia, grzecznieyszymi wrocą się do Domu, diskretnieyszymi, posłusznieyszymi Pánu y Práwu. FredKon 67. Natenczas był Praezydentem nie iaki Szumąn Człowiek grzeczny y Rozumny. PasPam 263. Iezeli tu kto przeciw temu przeczy A ták iest mądry, ze lepiey zna rzeczy, Niechze y z Swoim towárzystwęm będzie, Mądry y grzeczny niech sto sił zdobędzie, Niech idzie z Woyskięm, niech się Szwedom Stáwi, niech woynę wygra, y Polskę zástáwi. OblJasGór 9. Ten iest siew dobry sławy: ktoraludzi, Posmierci wskrzesza: y wzimnym popiele, Godney pamięci, wiecznie, nie wystudzi. Komu się niechce z domu y zposciele, I nie miło mu, ieśli go przebudzi, Rowno z bydlęciem na duszy y ciele, Zapomnieniem, smierc okryie go wiecznem, Czego się ty strzesz iesli chcesz byc grzecznem. PotSyl 35. Grzeczny Mąż, mądrą z głupiey, rozumem uczyni, Ieśli iey opinia, głowy, nie nápusza, Ze y mądra y grzeczna, samá sobie duszá. PotPocz 70. Ale gdy nas fortuná piastuie stateczna, My się staiem niegrzeczni, kiedy oná grzeczná [...]. DrużZbiór 127.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Do Białeygłowy grzeczney nie trzebá gospodarzá furyatá, Melánkolika/ chłopá marnego. ŻabPol B3v.

2. »odznaczający się dobrym wyglądem, ładny, piękny, urodziwy«: To też i ty czyń, upatrując klaczę i konia, po którym pożądasz grzecznego źrebięcia. DorHipTur 32. Wiem tu grzęczną [!] Helenę [...]. JurkScil D. Więc mię z postaci, którą widzicie, nie sądźcie, Byłem coś grzeczniejszego. GrochWiersze 240. Iest też tám Algátecá miásto grzeczne: iest y iedno ieźioro z rozmáitemi wyspekámi/ y doliná Oláncio/ dźiwnie wesoła. BotŁęczRel I 291. Iákby go wymálował. v. Piękny/ Grzéczny. Kn 230. Zátym szło prostych Rydwanow szesnaśćie także cudnych/ w ktorych śiedźiáło Pácholąt kilkádźieśiąt piękney vrody/ y kosztownie vbránych/ w káżdym Rydwanie po sześći koni szło wychowánych: koło tych Rydwanow szło Iáncżárow ármatno w páncerzách złoćistych osm tyśięcy/ chłopow młodych grzecżnych szable od złotá y od srebrá opráwne [...]. StarWyp C4v. A czym nád insze gwiazdy iásność większą wodzi Iutrzenká/ czym Iutrzenkę Księżyc záś przechodzi: Tym grzecznieysza/ nád insze pánny/ Hersá bełá: Y towárzyszki swe/ y on obchod zdobiełá. OvOtwWPrzem 92-93. Za nim Fridericus Pulcher od vrody grzecznym názwány/ namniey vrodzie y krwi Cesárskiey nie folguiąc [...] Páństwo Rzymskie osiągnął. WojszOr 18. Koniecznieby trzeba yowszem adornowac Wegrami y brancami grzecznymi, more PP. z Tenczyna ktorych dom nasz heres. Dzieci Wmci niech widzę dla Boga za tym zaiazdem bo huic causa inter alias wlec się tak daleko y z zoną. OpalKListy 171. Sam Xiąze podagrik i wleciech podeszłych, na krzeslie wszistko go noszą, sama Xięzna Pani młodziusienka i cudownie greczna, wielce radzi beli Panstwu naszemu i solenniter tractowali. VorLetSkarb 142. [...] mężnemu Pelidzie Pryjamowa cora Podobała się; chociaż brata jej, Hektora, Na placu położywszy, trupokupcą został, Starał się, aby grzecznej Polikseny dostał. ZimSRoks 9. [...] Baldoryk wina daje nad potrzebę, Mało też nie dał grzecznej dziewce w gębę [...]. MorszAUtwKuk 29. Gładka dziewko, nie bez szkody Widzimy cud twej urody, Bo ona, choć nam jej nie każesz, skryto Rani serca, śliczna Melito. Trudno z tobą dowieść sprawy, Wszytkie postępki, postawy, Wszytkie przymioty wiążą nas sowito, Wszytek twój skład, grzeczna Melito. MorszAUtwKuk 297. Grzéczné to dziecię dass ist ein hubsches Kind. DobrGram 209. Gdy Jagnieszkę, grzeczniejszą z rzymskich panien wiela, chciał kawaler auzoński wziąć za przyjaciela, rzekła: "Nie miej nadzieje, bym twoją być miała, bom słowo niebieskiemu Młodzianowi dała!" HugLacPrag 136. Przed wyjezdnym byliśmy chez M. le Référendaire, który nam dał kolację, una farce, la musique et des marionettes, które czyni chłopczyk malusieńki, niesłychanie grzeczny, dziwnie dobrze. Jest to nieprzepłacony chłopiec, bo i tańcuje pewnie pięknie, i komedie odprawuje, i sprawny nad podziwienie. SobJListy 282. KRáwcowi gdy się spodoba grzeczny ćwikiel/ Choćbyś patrzył nieustrzeżesz/ wkieszenią znim smyk. NowSow A4v. [...] przyiedzie doskonały człowiek kawaler zacny, y na pierwszym Stepie tak się Pani Macosze spodobał ze gust do Oyca utraciwszy wszytko Serce wpasierba tak grzecznego wlepiła, y nie mogąc utaic choroby wydała się z nią Owemu Woiewodzicowi iako temu ktory ią Sam mogł uleczyc. HistŚwież 427. Wszędy około tey miły Grecyey/ ábo wrzkomo grzecznieyszy ziemice/ ktorą przed tym Pelázgią zwano. DembWyw 16.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Biáłagłowá grzeczna Wino mocne/ Z namędrszego vczyni błazna. ŻabPol B3v.

3. »dobry, odpowiedni, nadający się, należyty, taki jak trzeba, przyzwoity; łaskawy, uprzejmy«: Są tám przecie grzeczne fortece niektore/ iáko Lwow/ y Kámieniec/ y Iázłowiec/ w Rusi [...]. BotŁęczRel III 48. Oświádczył to dobrze Stefan Bathory/ zá ktorego Polská nie tylo nabyłá o sobie sławy y rozumienia/ iż iest krolestwem/ ktore się może obronić i odiąć mocy cudzoziemskiey; ale też iż iest godnym krolestwem/ żeby się zdobywáło ná Páństwá grzeczne y u potężnych nieprzyiacioł. BotŁęczRel III 50. Niżey záś Iędrykowskiey w ćwierć mili Kuźnice/ Iest Płáplinska Kuźnicá: tám gdzie Páłecznice Strumień wpada w Máłpadew/ ktorą osobliwie/ Ná kopcu postáwiono w mieyscu grzecznym práwie. RoźOff F. Korygować je komu się dostanie, znać że to błogosławiony myśliwiec, bo mu zbywa psów dobrych, kiedy już nie tylko bez cnót i misterstw, ale i bez głosów grzecznych psa mieć nie chce [...]. OstrorMyślTur 42. I ta korektura jednak taka jest najgrzeczniejsza, jaka we wszystkiej muzyce, żeby ze wszystkich głosów miała w sobie co trzeba, od najmięższych do najcieńszych [...]. OstrorMyślTur 42. Tákże sługi wásze/ y dziewki wásze/ y młodzieńce wásze co nagrzeczniejsze będzie brał/ y osły wásze pobierze/ y obroci do roboty swojey. BG 1Sm VIII, 16-17. Chłop ad laudem, vt chłop grzéczny/ Latinè Vir egregius, et absolute vir [...] Toś mi chłop. Kn 66. Grzéczny/ Aptus, idoneus, accomodatus ad aliquid [...] Scitus [...] Scitè scitus: graphicus, lepidus [...] v. Godny 2. et sequentia. et Wyborny. Kn 216. Licurgus iednák/ práwodawcá Lácedemoński/ obywátelow swoich chcący grzecznieyszymi uczynić niżeli ich stare obyczáie niosły/ częstokroć im to powtarzał [tekst łac.]. StarKaz II, 509. [...] tak mniemasz ze niemasz Grzecznieyszego medrszego y rozsądnieyszego Bogadszego głatszego y odwaznieyszego We wszytkim tym okrągu swiata. OpalKSat 76. A ty, Pawencyjo, w takiej grzecznej dobie Dni ucieszne smutno trawisz w przykrej chorobie, A czasy wdzięczne i rozkoszne Frymarczyłaś na kłopoty i chwile żałosne. ZimSRoks 46. Nie mniey do w prowadzenia Pieszey Woyny (do Polski) y to należec musi, áby vbior Háyducki między Piechotą był wykorzeniony w obozách nászych, potoczny kroy Zolnierzá słuzáłego w vżywánie przed się wziąwszy, bo ponieważ Háyducki stroy iáwnie statum plebeium distinguit, chłopá prostego, álbo wieśniaká znácząc. Przetosz káżdy iako Szláchcić [!], ták mieyskiego rodu przystoyny Człowiek zá ochydę sobie w pieszey woynie bierze háyduckiego kroiu pogardę, y w szeregu ták nieszláchetną społeczność, z kąd oraż [!] grzecznemu humorowi od pieszey woyny [wstr]ęt niemały bywa. FredPiech D2v - D3. Schnie-ć, widzę, mózg, Bartoszu, i masz zawrót głowy, Bojąc się jakiej zdrady od swej białogłowy. Gładka-ć jest wprawdzie, ale nie mniej i wstydliwa; A szkoda, że-ć się żona dostała cnotliwa, Bo cię, widzę, tak trapi niesłuszne myślenie, Jak prawda; jak pewna rzecz, tak i podejrzenie. O, jako Walek mędrszy; choć ma kurwę w domu, Nie da tego po sobie rozeznać nikomu. Ale ty, grzeczna pani, nie bądź darmo w winie, I to, czego się boi, niech męża nie minie. MorszAUtwKuk 100. Szydzisz w mych wierszów, grzeczny Władysławie, A raczej z tego, że łańcuchem krętem Piszę związany i miłości pętem I w Kupidowym tracę wolność prawie. MorszAUtwKuk 109. [...] Zatkayciesz teraz psiną Poradnicy ucho Coście w ten czas nosili zaSzwedkami Rucho Dzisiescie naygrzecznieyszy y pierwszy do Misy A przed laty łupiono z skory takie lisy Kiedy mowię Kozacy, Orda, Moskwa Szwedzi Multan, Węgrzyn, Wołoszyn, wszytko się to zcedzi Własnie iakby na zmowie doPolski Niebogi Krwią naszą zalewaiąc wzniecone Pozogi [...]. PotWoj XVIIv. Bá y okrom obozu miedzy obcemi, ten znak woienny, niech káżdego wyświadcza y známienuie, co więc ozdobnieysza żołnierzowi grzecznemu, nad wysmukłe y gáchowne insze stroie y ozdoby. FredKon 29. Obsadził tam Woiewoda na kommendzie grzecznego kapitana. PasPam 62. Wyprawił go był nate kommmendy z obozu Bogato z kupą grzecznych Zołnierzow. PasPam 82v. [...] Minionkowi nieborakowi, dla Boga, nie psować fantazji; dla którego p. porucznik jego ma bardzo grzecznego turczynka (tylko się boimy, żeby go ten zdrajca Amorek nie zabijał). SobJListy 569. Iako więc słodkiey szukaiąc patoki, Obleci pczoła, siewy, Łaki bory, tak y on poki młodosc płuzy: poki, Serce, czas, y koszt: nie opuszcza pory,Kędy siękolwiek, oczym grzecznym dowie, Tam odwazywszy koszt, płynie [...]. PotSyl 59-60. Więc o tak grzecznem słysząc Kawallerze, Wołąc gosobie rozkaze Krolowa, Iakosz znac było po mowie, po Cerze, Ze między Ludzmi, nie wdomu się chowa [...]. PotSyl 92. Na Ciekączkę. Ieśliby kto miał wiele á złego naczynku/ Niechay ze to odemnie trzyma w upominku. Przewlecz przezeń iedwabną/ iáką grzeczną sznurę/ Przez gębę y przez żywot/ áż przez dolną dziurę [...] Niechże sobie pociągá ná doł y ku gorze/ A ciekączká odeydzie po iedwabney sznorze. NowSow 18 nlb. [...] Der feineste Jüngling/ nágrzecznieyszy Młodzieniec [...]. ErnHand 282. Kto mężnym, grzecznym z Domu; puścieł się za morze Ieśli się nie zepsuie, w tey ze wraca porze. Iákich y dzisia przecię, wielu Polská rodzi; ktorym niepomożeli? Páryż nie zászkodzi, Bá mało grzecznieyszymi? wráca się do Domow, Trzykroć niźli Zołnierzow, wiecey gálántomow, Máło te pszczoły miodu, przynoszą do Vlu, Widzimy z Francuskiego, Rotmistrzow, Táncszulu. PotPocz 171. Usłuchała w tym Canitia Oyca y zupełnie Serce w Valfredzie utopiła, gdy się tedy iuz owo postanowienie zkleciło y tylko o sam szlub szło az się w tym drugi kawaler ieszce zacnieyszy grzecznieyszy bogatszy nad tamtego pierwszego Cerbon nazwiskiem odezwał. HistŚwież 440. Grzeczny, adj. et subs. [...] 2) wohlanständig, schön, gut. [...] 2) bienséant, beau, bon, gentil. § [...] grzecznyś żes to uczynił. ich lobe dich dass du gethan hast. vous étes (je vous trouve) un honnête homme d'avoir fait cela. iakoś grzeczny. wie du ein braver, feiner Mensch bist. comme vous étes un galant homme. T III 432. Grzeczny, adj. et subs. 1) hoflich, artig, fein; der zu leben weiss [...] 1) civil, poli, honnête, galant, qui a de la bonne grace & de l'esprit; qui a une bonne conduite [...]. § 1) skąpy służy pieniądzom, pieniądze grzecznemu [...]. T III 432. Castor y Pollux ktorym [...] Grekowie swieższych swoich Tyntárydow podmiátáią/ (według zwyczáiu przypisowánia sobie wszelkich osobliwości) áby byli mieni za grzecznych y zwáni Grecy ábo Greczy: iednákże z tego co báią o swoich/ nigdy się wyráchowáć nie może iedno w tych. DembWyw 57.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Nam się v ludzi/ á ludziom się záś v nas Zda się grzecznieyszy/ v Giermáká kutas; Aliena nobis, nostra alijs plus placent. RysProv XI, 9.

4. »pochodzący z wyższych sfer społeczeństwa, godny; powszechnie szanowany, poważany«: Woney iednak potarczce niebyło bez szkody do kilku dwudziestu naszych zabitych y poranionych miedzy inszemi Pąn Marcin Wacher Dworzanin K. I. M. młodzieniec grzeczny postrzelony głowe tam połozył [...]. ŻółkPocz 22. Godny/ godziwy/ godziły/ grzéczny. Dignus [...] Digna forma. Dignissimum donum, s. quod dijs offeratur. Idoneus auctor: idonei atque integri homines [...] Condignum donum, qualis est qui donum dedit, & qualis est cui datum est [...] Luculentus auctor. Ad omnia summa natus. Honoribus amplissimis perfunctus: summa est in eo dignitas: summae est dignitatis: magna dignitate praeditus [...] In eam rem si quid habebo [...] Co do tego. [...] vide. Wspániáły. Kn 199. Aby kozdy z nas przyznał Ey grzecznysz to człowiek I powazny Senator mądry y roztropny [...]. OpalKSat 76v. Siedział wedle IMSCi Towarzysz nasz wielce grzeczny, Stary iuz Kusciuszkiewicz Wołyniec Osoba wielce powazna. PasPam 83. Smogorzow pusciłęm przez Aręndę na Rok Paniey Gołuchowskiey Woyciechowey Wdowie Grzeczney. PasPam 235v. Anno 1675 31 augusti pod Dziedziłowiczami od poddanych jegomości pana Teodora Wołotkowicza pisarza ziemskiego mińskiego zabity grzeczny mój synowiec, pan Piotr Cedrowski. CedrPam 18. Niech ieno komu rzeką; chłop grzeczny, á on nie będzie bárzo swego kármázynu pewien, wnet się zápłonie, pomiesza: bo będzie rozumiał, ze mu przyznawáią grzeczność, uymuią urodzenia, Audivit in aure, apud semetipsum invenit in corde. MłodzKaz II, 266. Nazajutrz na kolacyą rybną, we środę, wszyscy się zaprosili znowu do mnie. Wczorajsi byli wszyscy goście i więcéj ich, bo był: jp. Bronisz marszałek konfederacyjny, jp. Unruh, jp. Kotowicz starosta grodzieński z córką swoją, jp, starościanka lelowska, jp. Ankiewiczowa pisarzowa dekretowa koronna z córką swoją piękną i grzeczną, i wiele inszych. ZawiszaPam 118. HENRYK WALEZYUSZ Xiązę Andegaweński y Borboniorŭ, Károla IX Krola Fráncuskiego Brát, záproszony przez 13 Posłow Polskich in assistentia wybornych y grzecznych Polákow 300. wszystkich piękną mowiących Łaciną, Fráncuzczyzną, Niemczyzną, co w nie máłey u Fráncuzow było admirácyi. ChmielAteny II 354.

Znaczenia niepewne:

2 a. 3: Grzeczny, adj. et subs. [...] 2) wohlanständig, schön, gut. [...] 2) bienséant, beau, bon, gentil. § [...] 2) grzeczny na ciele a na rozumie słaby; grzeczna to forteca, zabawa; grzeczna dziewka; grzeczny postępek. [...] T III 432.

# Użycia metajęzykowe: # Observationes. 1. Adjectiva in by my ny py sy wy, item in diphtongum Polonicam finita, mutant in Nom. & Voc. pl. y finale in i; ut słáby słábi, łákomy łákomi, grzeczny grzeczni, ślepy ślepi, bosy bosi, żywy zywi, moy moi etc. WojnaInst 16