ZALĄŻEK ARTYKUŁU HASŁOWEGO Data ostatniej modyfikacji: 26.06.2019
DIABEŁ rzecz. m
Warianty fonetyczne: DIABEŁ, DYJABEŁ, DYJABOŁ, *DIACHEŁ
Słowniki:
SStp (diabeł, dyjabeł, dyjaboł), SXVI (diabeł, dyjabeł), Kn (diabeł), T (diabeł, dyjabeł), L (diabeł, dyjabeł, dyjaboł; XVI-XVIII), SWil (diabeł), SW (diabeł), SJP (diabeł) notują
Formy: lp M. dyjabeł // dyjaboł; D. diachła // dyjabła; ~ lm M. uż. osob. dyjabli; N. dyjabłami;
Etymologia: <gr. diábolos 'obmówca'>
Znaczenia:
1. »zły duch, szatan, czart«: dyábeł RoźOff 124. diabły SzemGrat 45. diábeł NędzBied 17?. Twoy Święty Anioł niechay będzie ze mną/ aby Diabeł zadnego prawa a mocy na mię nie znalazł. PolPar 259. Lada diachła ty marzysz! DialPańOkoń 241. Dyiaboł ustąpi kiedy Bog ma kogo Skarać. PasPam 76v. Dyiabał [!] sąm choc iest Curiosus niema czasu iako zwykł pokazać się Człowiekowi przy Smierci. PasPam 207. diabłu WisCzar 25-26. Diabeł ze łba włosy żywemu otarga, Ciągnąc za nie do piekła. Tak złodziejom nocnym Na szubieńcę, tak czynią drzewom bezowocnym. PotMorKuk III 168. diaboł GorzWol 27. Dyabeł BirkRus 21. Dyjabeł GdacPan 146.
Związki frazeologiczne: diabeł (jest) (komuś) po czymś »nic dobrego, pożytecznego z czegoś nie wynika; to wszystko na nic«: DzwonStatGrzesz 279. OpalKListy 37. PotFraszBrück II 201. ◆ diabeł komuś do mnie »daj spokój, nic ci do mnie«: NędzBied 7. ◆ diabli zjedli »coś przepadło, zostało stracone«: NędzBied 16. ◆ diabeł bierze coś »coś przepada, jest tracone«: NędzBied 16. ◆ bodaj diabła zjadła, bodaj zjadł diabła, bogdaj diabła zjadło »złorzeczenie, przekleństwo«: SejmPiek 42. OpalKSat 33v. NowSow A2. ◆ : ◆ diabeł kogoś zaniósł »diabeł spowodował ludzkie złe albo zbędne czyny«: PerMaćGrzesz 321. NędzBied 16. ◆ po diable »źle, niepomyślnie, zgodnie z wolą diabła«: KochProżnLir 197. ◆ diabeł wziął coś »coś przepadło, zostało stracone«: NędzBied 16. OpalKSat 21. ◆ diabeł pobrał coś »coś przepadło, zostało stracone«: MasDiar 77v. OpalKSat 20v. ◆ mieć diabła w sobie (sz. zm.), przy sobie mieć diabła »postępować według woli diabła«: WIele tákich niewiastek co przysobie máią/ Diabłá/ iedno go w sobie czásem cicho táią:[...] FraszSow B1. StarKaz 586. OpalKSat 13v. ◆ diabła on wie »nic nie wie«: PerDziadGrzesz 419. ◆ diabła sobie ważyć »lekceważyć, nic się nie przejmowac czymś«: NowSow B3. ◆ do diabła »precz«: OpalKListy 286. ◆ do sto diabłów »precz«: AktaMusz 58. ◆ idź do diabła (sz. zm.) »zgiń, przepadnij«: SynKlechGrzesz 382. NędzBied 7[nlb]. ◆ pójdź do diabła »zgiń, przepadnij«: MorszAUtwKuk 321. ◆ pójdź w imię wszystkich diabłów »zgiń, przepadnij«: SpInZąbMłot 75. ◆ idź w diabły »zgiń, przepadnij«: NowSow Dv. ◆ niech diabeł coś pobierze »niech coś przepadnie«: WisCzar 57. ◆ niech diabeł weźmie »niech coś przepadnie«: GdacPan 158. ◆ przyjdź diable a porwij wszystko »niech coś przepadnie«: GdacPrzyd 32. ◆ ki diabeł »nie wiadomo kto, co; cóż to za«: SpInZąbMłot 8. AndPiekBoh 59. PotPocz 153. ◆ lada diabeł »byle kto«: OpalKSat 54. ◆ daj kogoś diabłu »wyraża niechetny podziw, czasem także wyklinanie«: SynKlechGrzesz 377. PerDziadGrzesz 412. OpalKListy 305. OpalKListy 385. ◆ duszę diabłu oddać »z własnej woli stracić możliwość zbawienia«: GdacPan 161. ◆ diabłu duszę i ciało oddać »z własnej woli stracić możliwość zbawienia«: OpalKSat 21. ◆ diabłu się oddać »z własnej woli stracić możliwość zbawienia«: WisCzar 55. ◆ do diabła »dużo, bardzo wiele«: OpalKListy 363. ◆ diabeł nie śpi »zło czyha na człowieka«: PoczOdlPam 87. PoczOdlPam 119. WisCzar 97. ◆ co diabeł przez płot przerzuci »dla złych ludzi dostepne jest tylko to, co przeznaczy dla nich diabeł«: ZAcy/ á Orgánistowie/ Bálwierze/ málárze/ Ci wszyscy złe żony máią, kogo Bog chce/ skarze. U nich záwsze iák w browárze/ kłopot/ przeklinanie/ Co dyabeł przez płot przerzuci/ to się im dostánie. NowSow A4v. ◆ w diable nadzieję mieć »wierzyć w pomoc szatana«: BirkNagr 53. ◆ diabłu oddać »iść, obrócić na marne, zmarnować, stracić«: OpalKSat 87. ◆ diabeł wierz komu »nie wierz nikomu«: OpalKSat 54v. ◆ dyjabeł się kogoś będzie pytał »nikt się nikogo nie będzie pytał, radził«: Wspomni WMMPan sobie przed kimes po Sądzie Pana Marszałka rzekł Diaboł się iuz kogo będzie pytał wprowadziemy tego [sc. kogo] będziem chcieli. PasPam 195. ◆ jedź do dyjabła »jedź precz, wynoś się«: Iedz do Dyiabła iedz tez ty do dwoch. PasPam 203. ◆ diabeł wymyślił coś »zło jest skutkiem działań diabła«: GdacPrzyd 29. ◆ diabli komuś coś dali »zło jest skutkiem działań diabła«: Ja łáię/ po dyableście mnie wydrukowáli/ Vrtámi wam będę płácił/ dyabli mi was dáli. FraszSow C2. ◆ diabeł kogoś nosił »diabeł powodował ludzkie złe albo zbędne czyny«: DzwonRusz A3. NowSow E3v. ◆ diabeł kogoś prosił »diabeł powodował ludzkie złe albo zbędne czyny«: OpalKSat 33. OpalKSat 45v. ◆ co diabeł każe »zgodnie z zamysłem diabła, a wbrew utartym, powszechnie akceptowanym zwyczajom«: MasDiar 130. ◆ u diabła »coś przepadło, poszło na straty, wszystko na nic«: Miałem ia Axámitną [czapkę]/ wieręć dáłá gárdło/ Y Axáamit v dyabłá/ y futro się zdárło. FraszSow D1. ◆ do diabła odrzucić coś »pozbyć się czegoś, usunąć coś«: OpalKSat 33v. ◆ do diabła wyrzucić kogoś (sz. zm.) »pozbyć się kogoś, usunąć kogoś«: OpalKSat 107v. DiarSejm 224. ◆ diabeł (kogoś) wie (sz. zm.) »nikt nie wie, nie wiadomo«: OpalKListy 38. OpalKListy 234. NowSow E2v. ◆ diabeł to widział »nikt czegoś takiego nie widział«: MorszAUtwKuk 317. ◆ arwon diabłu, diabłu porwono (sz. zm.), diabłu porwony, porny diabłu, porwan diabłu »niech coś przepadnie«: SejmPiek 73. OpalKSat 79v. OpalŁPoeta 15. NowSow Av.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: (war.) Gdy sam szátan spráwić niemoże/ tám oszustá/ álbo bábę posle. SyrZiel 1079. Gdzie diabeł nie może/ tám Bábę pośle. RysProv B3v. ● Gdzie Pan Bog kościoł buduie/ tám diabeł káplicę stáwi. RysProv IV, 4. ● U diabła ryby, a pieprz u dwu. RysProv XVI, 4. ● od przysł.: U diabła ryby, a pieprz u dwu. OpalKSat 19. OpalKSat 56.
Przenośnie: Pod Niebiossa tedy wynosili mowiąc że to Pana Czarneckiego Zołnierze Anieli, a Litwa Dyiabli [...]. PasPam 82. ◼ Diablé Kn 1034. ◼ Dyjabłu GdacPij 12. ◼ Dyjabeł GdacPij 20.
2. »bóstwo pogańskie, bożek«: dyabły BotŁęczRel IV 134. Dyabły WargRzym 103. Diabły DanKolaDyk I, 441.
3. »przezwisko człowieka«: djabła JazStadListyCz II 182. dyabłem JazStadListyCz II 184. Dyabeł MasDiar 10. diabłem MasDiar 116v. Diabeł OpalKSat 38. diabeł DiarSejm 233. diabłem MatDiar 824.
Związki niejednoznaczne względem znaczeń:
Ustabilizowane połączenia wyrazowe: diabeł leśny afrykański: Diabłem SobTDzien 18.
Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: Nie grzyź ze Diabłem orzechow. RysProv IX, 10. Nié gryź z czártem orzéchow. KnAd 598.
# Użycia metajęzykowe: # Nominum Bog brát Chłop chłopiec czárt diabeł kát lew oyciec pan pies Xiądz dativus in u terminatur. WojnaInst 24
[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]
DIABŁAŻ
w funkcji wykrzyknika
Formy:
Znaczenia:
ekspr. »czegoż? ze zniecierpliwieniem, niechęcią«: Diabłaż MorszAUtwKuk 335. A diabłáz AndPiekBoh 54.
[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]
Autorka: DA