W TRAKCIE OPRACOWANIA Data ostatniej modyfikacji: 09.11.2017
GWAŁTOWNY przym.
Słowniki:
nie notują
Najwcześniejsze poświadczenie: 1601-1620
Formy: st. równy lp M. m gwałtowny; ż gwałtowna; n gwałtowne; D. m gwałtownego; ż gwałtownej; n gwałtownego; C. ż gwałtownej // gwałtowny; n gwałtownemu; B. m nżyw gwałtowny; ż gwałtowną; n gwałtowne; N. m gwałtownym; ż gwałtowną; n gwałtownym; Ms. m gwałtownym; ż gwałtownej; n gwałtownym; lm M. nmos gwałtowne; D. gwałtownych; B. nmos gwałtowne; N. gwałtownemi // gwałtownymi; Ms. gwałtownych; ~ st. wyższy lp M. ż gwałtowniejsza; D. ż gwałtowniejszej; n gwałtowniejszego; lm M. nmos gwałtowniejsze; ~ st. najwyższy lp M. ż nagwałtowniejsza; N. ż najgwałtowniejszą; lm M. nmos najgwałtowniejsze; ~ odmiana niezłożona lp B. ż gwałtownę
Znaczenia:
1. »używający przemocy; dokonany przemocą, bezprawiem, bezprawny«: Także swowoleństwa żołnierskiego i zuchwalstw domowych, które się dzieją w mieściech i w domach szlacheckich najazdami i gwałtownym panienek braniem, że tedy go poprawić i obostrzyć. AktaKrak I 253. [...] Nieiáki Skáwius/ ten iáwnie śmiał się z tego chełpić/ iż kiedykolwiek chciał/ mogł się w oczách wszytkich nieprzyiacioł swoich w mysz przemienić/ y uiść rąk gwałtownych/ tych ktorzyby mu o gárło stali. SpInZąbMłot 318. W pracy záś przy kárności nie mieć co ieść, niesłuszna rzecz iest y gwałtowna, ktora siły nisczy y wątli. PetrSEk 9. Niewola iest człowieká wolnego gwałtowne zátrzymánie [...]. KalCuda 171. [...] zayniosłem był pozew na Roczki [...] przed Sąd Ich [Msciow] P. na Pana Macieia Oziembłowskiego Ogwałtowne zabranie Iwienicza porzeckiego ze wszytką naleznoscią Panny Katarzyny Zygmontowiczowny Oziembłowskiey [...] Bratanki mey. DekrŻmud 62v. Nikt nas przez woynę (gdyz tez y my wzáięm Przeciwko Krolom nigdy nie powstaięm) Niebrał; My sámi z nászey powinności Mielismy záwsze Panow w Vczciwości, Y mieć będzięmy Lecz nieprzymuszęni, Ani gwałtownym woyskięm otoczęni [...]. OblJasGór 34. [...] Cokolwiek by się przeciwnego albo gwałtownego lub szkodliwego tak w borach, lasach i jeziorach, granicach stało, wiernie donosić i bronić będę [...]. InwPuck 135. Skarzil sie Iacub Opolia s Pogorzan, poddany Iego Mczy X. Opata Scirickiego na Valientego Moska o gwaltownę [!] wzięcie volof svoych s domu iego; Mosiek poviedzial, is mu vinien Opolia złotich 16 pirsego dlugu. KsKasUl I, 306. Na swoy chleb niechcąc pracowac, cudzego gwałtownym y zboieckim sposobem do tych czas szukali. KsKasUl I, 397. Tákże złączenia się nienależytego, y gwałtownego strzeć się trzebá dla płodu náleżycie wyprowádzenia, áby nasienia zle nie przyięłá mácicá. AlbSekr 163. Pobrane rzeczy jp. podkomorzemu brzeskiemu podczas owego w drodze gwałtownego napadnienia, wrócone być mają. ZawiszaPam 197. [...] Król Szwedzki w gwałtownych swoich propozycyach uparty będąc Koniecznie (za szczesliwym swoim powodem) na to się usadził, żeby było Króla Augusta detronizować [...]. OtwFDzieje 83. [...] takowego zuchwałego samsiada ma urząd karać, że sobie gwałtowną sprawiedliwość czynił z bliźniego. OrdPoznKutrz 273. Oszukania y Gwałtowne Práwá. Te náyczęściey z prożnego Bywaią pociechy Krolestwa. LubSŁapAdw 111.
2. »charakteryzujący się dużym natężeniem, intensywnością, bardzo silny, bardzo wielki; o usposobieniu, uczuciach ludzkich: wybuchowy, porywczy, namiętny«: Ktorzy sie w gwałtowne mrozy w drogę vdáią/ á żeby nie przeziębli. Násienie tego ziela z Pieprzem ná poły ná czco z ciepłym winem pić dawáć. SyrZiel 140. Pleurze y gwałtownemu w bokách kłociu [jest lekarstwem miód albo syta miodowa z kopru włoskiego]. SyrZiel 394. [Wino piołynkowe albo piołynek pomaga] Krzyżow boleniu. Kámień w nyrkách cierpiącym. Melánkolicznym. Cięszkiemu y gwałtownemu spániu. Porywániu w pierwospy. Nocnemu lękániu/ piiąc y nácieráiąc. SyrZiel 454 [354]. Insze záś choroby ktorymi czárownice ciáłá ludzkie zárażáią/ to iest: slepotą/ gwałtownymi chorobámi/ morzeniem bezmiernym/ kto dostátecznie wyliczyć może? SpInZąbMłot 133. Zabáwki potrzebá mieć wdzięczne y vcieszne/ y prace pomierne: Bo iáko prożnowánie y gnusność/ do prac człowieká nikczemnym czyni/ y zdrowia go zbawia; ták też y prace zbytnie y gwałtowne zdrowie ludzkie psuią y tárgáią. SykstCiepl 181. [...] Turkow [...] sam Bog skarał że ich 40. tysięcy od mrozu srogiego y śniegu gwałtownego pozdychało/ ostatek pobito. ŻędzKom C2. Powietrze także gwałtowne było/ że umarłych ludzi liczba przewyzszała żywych/ trzęsienie ziemie/ Sekta Adamowitow nastała. Hus w Bohemiey lud zwodził. ŻędzKom B4. Radby widział królestwo jego wyniszczone, Domy wszystkiej Afryki tak popustoszone, Iż kamień na kamieniu nie zostałby cały, A poddanych powietrza aby w grób posłały, Albo żeby go z państwa wygnali własnego, Przymusiwszy żywota jąć sie żebraczego, A on w nieszczęściach takich i w ciężkiem frasunku Na stolicę go wsadził i dodał ratunku, Szczerej swej wiary korzyść tę przeciwko niemu Ukazując, iż służy, chocia niewdzięcznemu, I jako przyjaciela nie zmienią wiernego Najgwałtowniejsze razy szczęścia przeciwnego. ArKochOrlCz II 351-352. Tarcz cisnął precz, a szablę chyżo w onej dobie Porwał w ręce, co są sił niezrównanych obie; Potem najgwałtowniejszą mocą serdecznego Ciął Rugiera w samy wierzch szyszaka jasnego. ArKochOrlCz III 393. Obrona przeciw gwałtowny imprezie grzechow od Swię. Elzeariusza hrabie [...] w ranach Iezusowych. Wynaleziona w kosciele lubelskim Societa. Iezu przy wielko piątkowym nabozenstwie do uwagi wszytkym. KodKon 131. Gwałtowny/ Violentus homo, impetus; violentissima tempestas [...] Violentus ventus [...] Impetuosus [...] Imperiosus Consul. Fatralis ac necessarius casus, fatalis lex. Vrgens malum [...] Item vide. Wiélki. Kn 219. Noc zátym nástąpiłá/ w ktorey on y dobie/ Ná łożu opłonąwszy rożnie myśli sobie: Z kim záczął/ w co y daley biedny się záwodzi/ A iako tak gwałtowney oprzeć się powodzi. TwarSLeg 14. Ogień/ grad/ śnieg/ lod/ wiátr gwałtowny/ descz etc. czynią Słowo y wolą Páńską/ gdy ich używa [...]. KalCuda 321. Tyś Gáláteá [...] Nieruchomsza nád te tu skáły/ w krąg stoiące/ Gwałtownieysza nád rzeki z gor wypadáiące. OvOtwWPrzem 545. Bog [...] wypuściwszy z chmur deszcz gwałtowny/ táką powodź wprowadził, że dom iego [Romulusa] wodámi był zálany. OvOtwWPrzem 589. OWoż sám macie drzewo to cudowne/ Ach znáć ie dobrze po samym poyźrzeniu/ Iáko dorodne y iáko smukowne/ Ani podobne kształtem przyrodzeniu/ Iusz na złość Bogow y Niebá gwałtowne/ Skárząc się prożno/ w iego wdzięcznym cieniu. Płáczmy iey płáczmy/ potárgawszy włosy/ A w gorách Echo/ niech zbiera odgłosy. TwarSDaf 79. Y dla tego gdy głod nań [na człowieka] gwałtowny nástąpi/ nie tylko da zá chleb to co ma nadroższego u siebie [...] Ale też y siebie sámego záprzeda w niewolą [...]. StarKaz II, 31. Piołunkowa żołądek grzeie y umacnia/ womity gwałtowne zátrzymawa/ robactwo w żołądku y wnętrznościach morzy [...]. HerbOr 15. [...] Onym Ktorych serce gwałtowna boleść opanowała radzą po zielonych się błoniach Morawach y ogrodach przechadzac aby [...] Wiatr południowy pochmurne zalom mgły rospędzał [...]. HerbOr 538. Ten młyn podczas teraźniejszych gwałtownych powodzi zniesiony jest z gruntu [...]. LustWielk 38. Przyszły Okręty z Kándyey/ na iednym z ktorych ciało przywieziono Xiążęciá de Este, ktory tám w kilká dni ná gorączkę gwałtowną vmárł/ á Senat náznáczył funebralia publice sumptu. MerkPol 19. Pod ten czas była ciężka zima z gwałtownemi sniégami i długo trwała [...]. WierzbKon 73. Równie i wtenczas tak strzelbą jak i łukiem, Dymem, hałasem i gwałtownym hukiem Ogłuszywszy świat - w bród krew żywą lali [...]. BorzNaw 115. Ledwo tak gęste Ceres żęła snopy i tak gwałtowne ustawiła kopy, Ile kozackich trupów napadało Na plac i ile dusz z nich wyleciało. BorzNaw 121. Pod sztabą siedząc łańcuchem przypięty, Począł serdecznie z gwałtownym łez laniem Płakać. BorzNaw 198. Ale niech się świat śmieje i osierocony Słyszy, żeś między gwiazdy, kusiu, policzony. Nie mógł znieść krzyku Jowisz i myśląc, jako by Umniejszyć krajom ziemskim gwałtownej żałoby, Przeniósł cię na firmament. MorszAUtwKuk 316. Niewstyd nmię zá to, y przyznawam się do tego, żem K. I. Mści od Rad gwałtownych odwodził, iże rádziłem, nieporywáć się do nowych záciągow, dáleko bárziey, áby Tátárow niezáciągáć. LubJMan 60-61. Turcy [...] gwałtownemi do nas ściągają się siłami. AktaKrak III 164. Y przypádnie ná Rzeczpospolitą iáka gwałtowna calamitas, ábo spustoszenie Kráiu, przez nieprzyiácielá, ábo powietrze, ábo też inszy casus, nuż niezgodá, y rozerwánie domowe, kontrybucye Rzeczypospolitey pomiesza, y Skárb ich wybrać nie będzie mogł, skądże pieniądze zołnierzowi? FredKon 105. Ledwie na wiosnę Kiedy zgor spádáią Ogrzane Sniegi taki pochod maią Iak z tych pras rzeka, mieszaiąc piąn siła gwałtownym biegięm do morza pędziła Do Morza także zekrwi zebránego Co zgrzesznych płyną Panstw rzeki do niego. OblJasGór 145v. Przy brzegu Wislnym, tákże przy innych biezących Rzekách, gdzie znáydiuą się Máiętności przy wysokich y przykrych brzegách, zwykli támy bić; tylko żeby nie názbyt przykro wydawáć ná wodę, ále ie pochodzisto po wodzie stánowić, áby zá gwałtowną powodzią, y lodow wypárcie[m] koszt nie vpłynął. HaurEk 5. Pijáństwo właśnie jest zbytnie y niemierne winá/ álbo inszego mocnego napoju/ (gorzałki/ miodu/ piwá} gwałtowne picie/ álbo w się lanie. GdacPij 19. 355. Nach einem grossen Regen komt gern ein Sonnenschein. 355. Po wielkich chmurach (pogwałtownym dżdżu) słonce swieci. MalczZebr 92. Ale kiedysmy y sami dla wiernych usług swoich gwałtownym Przeciwnikow twoich tumultem zagłuszeni, bezprawnym wielkorządcow Edyktem zSenatu wysądzeni, od Oyczyzny, Zon, dziatek y wszelkich domowych fortun naszych odsądzeni [...] przetosmy sie do ciebie [...] uciekli. SzołHist 7v. Ite[m] w gwałtownym odchodzeniu dobra rzecz báńki stáwiáć ná sucho ták ná krzyżach iáko y po ciele. PromMed 122. Item w gwałtownych womitach postaw báńkę dużą nád żołądkiem, ustáną prędko, potym przykłáday máterace. PromMed 142. Ieżeli sczkawká pochodzi z wyproznienia, znák tego iest, ieżeli poprzedziłá gwałtowna biegunká. CompMed 183. Womity w gwałtowney gorączce niezwyczayne, złym bywáią znakiem [...]. CompMed 188. [...] gdyby naygwałtownieyszą słotą albo zawieruchą, odwieść się od tego nie dała, żeby była do kościoła codziennie nieugęszczała [...]. NiesKor II 269. Na uśmierzenie gwałtownych bolow służy ieszcze męcherzyna wieprzowa Dekoktem z Mleka [...] Kwiatu Dziewanny [...] napełniona [...]. BeimJelMed 284. Gwałtowny. 1) hefftig, ungestüm. 2) gewaltig, gross, starck [...] 1) violent, impétueux. 2) violent, fort, grand [...] §. 1) zła sprawa z gwałtownym człowiekiem. 2) spadł deszcz gwałtowny [...]. T III 438. Gdy w gorączce gwałtowney puści się uryná mętná iáko serwatka osobliwie dnia krytycznego, iest znák dobry. VadeMed 15.
Przenośnie: Noc zátym nástąpiłá/ w ktorey on y dobie/ Ná łożu opłonąwszy rożnie myśli sobie: Z kim záczął/ w co y daley biedny się záwodzi/ A iako tak gwałtowney oprzeć się powodzi. TwarSLeg 14. ◼ Tá gwałtowna náwałność, nie darmo mię smuci, Okręt nádzieie stłucze, y cále rozruci. CorMorszACyd 128.
3. »potrzebny, pilny, konieczny«: Są też tu niektozry, ktorzy z sczyrey złości, bez żadney potrzeby gwałtowney y kościoły łupili y poddáne odzieráli, ledwo nie z skory, iako Dionysius Sirakuski czynił, w czy[m] się go nasladowáć nie godzi. PetrSEk 42. Lecz wprowádził go S. Ignácy Duchem świętym wzbudzony w zakon ten/ dla większey przysługi swych v p. Bogá/ á dla gwałtownieyszey potrzeby Kościoła Bożego/ gotuiąc námięstnikom Chrystusowym do posług duchownych sługi tákie/ iákich czásow tych widział bydź Kościołowi Kátolickiemu naypotrzebnieyszych. SzemGrat 36. [...] szarwark ku potrzebie gwałtownej miastu za uwiadomieniem dzień jeden mają odprawić. BrzBillSzawKutrz 284. Wybaczysz czytelniku, że tę Część piątą Zábáwy 2. skrocę przestrzegáiąc że Wiatráki sieła kosztuią; á rzadkie ich używánie, y nie w ten czas kiedy potrzebá by nagwałtownieysza przyciśnie, albo gdy chcemy: ále tylko kiedy możemy: y dla niedostátku vmieiętnych Młynárzow nie trwałe. SolArch 96. Coz za potrzeba tak gwałtowna tego, abyscie do Woyny Waszey domowey postronne ręce przymuszali, y Matki swoiey wnętrznosci nie tylko swoiemi ale tez y Cudzemi szponami Szarpali. SzołHist 18v. [...] donasza iz dla pilnych y Gwałtownych Interesow musi sie oddalic do Szaweł. SapANot 236. [...] Exkuzował się iż Summy rożnie porospożyczał, y lubo ma mało wiele, potrzebuie do dodania rożnym kredytorom na Fortuny chcąc ewindować [!] Swoię właśność [!], gdy iednak odchodził, Ialubosię drożę iednak gdy obaczę gwałtownę UmPana potrzebę Iako dobry przyiaciel y Sługa, lubo nietak siła wygodzę, ztym odiechał. SapADiar 34. W cztery lata potym, iuz trzymaiąc pieczęć Wielką Koronną, z Seymu Korczyńskiego od Wladysława Iagełla, z innemi kollegami naznaczony w poselstwie ná Concilium Bazyleeńskie, ále że Wladysław Krol tym czasem umarł, dla tego z Poznania z Zbyszkiem Oleśnickim Biskupem Krakowskim powrocił, dla gwałtownych potrzeb Oyczyzny, ktore iego przytomności potrzebowały [Jan Koniecpolski, kanclerz wielki koronny]. NiesKor II 580. [...] wiesz że Práwo łamie gwałtowna potrzebá [...]. DrużZbiór 26. Pytánie. Ieżeli tesz Hirurgowie powinni obserwowáć czásy do puszczániá krwi według Kálendarzow; ná to się odpowiáda: Ze gdy nie iest nagła potrzebá puszczania, powinni, ieżeli zaś gwałtowná potrzeba przypádnie, tedy nie powinni. VadeMed 4-5.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: Komu przynagła co gwałtownego/ nie zátrzyma go nic błażeńskiego/ roskosznego. KnAd 911.
4. »szybki, pospieszny; nagły, niespodziewany; niebezpieczny«: Ale to nic nie pomogło/ bo robacy do żywego mięsá wczołgnęli się co nadáley/ y nie pierwey Páná onego gryść przestáli/ áż go gwałtowną śmiercią znieśli. BirkNagr 46. Okrom wnętrzny zguby Swoiey przycyny ma inne Lodz Morska Ze wnetrzne rozne a gwałtowne [...]. HerbOr 62. [...] to Conamilszego mamy y zdrowié nákoniéc nasze [...] dla miłey oyczyzny y powierzonych sobie od Pana Boga iezeliby w Koronie gwałtownieysze nas nie odrywały pericula poniesiemy [...]. DekrŻmud 213b. Piąty sposob [zdobywania fortec] Tyranski bez wszelkich Woiennych Fortelow gwałtownym Nastąpieniem do szturmu wyrownywaiąc rowy y okopy trupami swemi [..] NarArch 123. Ieśliby co gwałtownieyszego nápádło, tedy proportią biorąc mnieyszego álbo większego niebespieczeństwá, ná poprzedzaiącym Seymie, náznáczylibysmy połowę tey wypráwy (álbo y trzecią część, gdy mniey potężny nieprzyiaciel) ná posiłek zołnierzowi Kwárciánemu. FredKon 52. [...] á rátunek zdrowia nászego, ktoremuśmy winni prospicere, gwałtowną być tego przyczynę ukazał [...]. DanOstSwada IV, 38. Gwałtowny [...] 3) sehr gefährlich; dringend [...] 3) ardent, vehément, violent, urgent, dangereux; pressent [...] 3) w tak gwałtownym razie nagłego ratunku potrzeba; podczas gwałtownego niebezpieczeństwa. T III 438. Obżárstwo y mięsopust kátámi bywáią grzeszącego; á ktore były naczynia roskoszy/ będą męki: á co nawiętsza/ te rzeczy (iako vważa Bázyli ś.) ktore Pan Bog stworzył ná záchowánie y rozmnożenie rodzáiu ludzkiego/ obracáią się w śmiertelną truciznę/ y śmierć przynoszą z ciężkimi chorobámi gwałtowną. BirkNiedz 190-191. Przyczyny tey choroby są rożne [...] Kiszek zákręcenie się z iákiey gwałtowney przyczyny iáko się tráfia w Rupturách. VadeMed 214.
Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:
Ustabilizowane połączenia wyrazowe: gwałtowna potrzeba (sz. zm.): Drudzy zaś deski sobie najdowali, A do onych się mocno przypasali Mając nadzieję - (ubroń Boże! żeby Okręt się rozbił) z gwałtownej potrzeby Przy owych deskach chcieli się ratować I jakokolwiek swe zdrowie zachować. BorzNaw 104. I w tychze dołach; co ie na wał skopią Grob będą mieli; iezeli się prędzy Rozstasowaney nie odeymą nędzy. Więc zabiegaiąc potrzebie gwałtowney, W Achaią się ieden pułk wyprawi; I co wynaydzie w krainie obłowney, Ztym nieodwłocznie do Woyska się stawi [...]. ChrośKon 279.
[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]
GWAŁTOWNA
w funkcji predykatywnej
Formy:
Znaczenia:
»jest bezprawne«: Ale żeby na wielkie coraz, jakie w Królestwie zawsze przychodzą, potrzeby i interessa Rzplitej wymagać konfederacyi czy pod konfederacyjami sejmów, to nie podobna, to gwałtowna, to by było być zawsze w gwałtownym i nienaturalnym nam stanie [...]. KonSSpos 148.
[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]

Patrz *gwałtowni.
Autor: WM