Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »straż przyboczna monarchy, arystokraty, dostojnika lub wodza, mogąca także pełnić funkcje reprezentacyjne; świta, orszak, dwór«: Trafiło się wchodząc w koscioł, iż pismo Iakis nowo do drzwi koscielnych było przybite ktore czytając królewic [..] zatrzymał się trochę a krol zwyczaynie idąc nikogoż niemiał, za Sobą poniewasz wszystka Gwardya, to iest alabartnicy i Piechota u drzwi koscielnych zostawszy, a Pacholęta i młodz wszystka przez królewica jmć zatrzymana we drzwiach koscielnych czytając to pismo, plac goły za królem czyniły. MasDiar 142v. Gwárdia/ idem Orszak/ Hálábartnicy. Dworzánin/ Pácholstwo. Kn 219. Orszak/ gwárdya/ zgráiá. Pompa lictorum [...] Grex amicorum. Stipatio, eius aspectus, concursatio, greges hominum perditorum. Frequentia amicorum [...] Circumfusi omnis hominum generis frequentia [...] Comitatus [...] Cohors inuuentis [...] Aduocatio [...] Sequela [...] v. Cháłástrá/ Pácholstwo. Kn 636. Książę ná kon/ Hospodár tákże ná Lektykę: A z obu stron gwardzie [!] zmięszawszy się społem/ Swietnym z czołá/ y tyłu otoczą ich kołem [..]. TwarSLeg 45. Przed nim Cárscy Cáusze/ y Márszalcy przedni/ Z tych ieden laską srebrną: trzciniáną pośledni Czynią rum po gwardyách. Pácholętá potem Niosą broń/ y Páiże nábiiáne złotem. TwarSLeg 45. W ichże tropy gwárdya pocztowey czeladzi/ Nie mniey w stroy/ iáko w Konie/ y Rzędy się sádzi: Z rámion im srebrosute wiszą Bándolety/ Y z łękow Pietyhorskich włoskie Pistolety. TwarSLeg 67. Wyiachał naprzod imięniem Xiązat Mekielburskich ktorych to Miasto, Colonel y Consiliarz ich zapraszaiąc mię do tey stancy gdzie same Xiazeta stawac zwykli y tamze byłem postawiony. Wyiachało y kilka Capitanow y wprowadzili mię z gwardią zołdatow w barwie, z dział rzesko biąc, a potym zaprowadzili asz przed gospodę. OpalKListy 301. A isz to pospolita Kraiom Sarmackim kazdemu Panu wielkiemu miec gwardią swoię Dworską [...] Zaczem tesz stą gwardią swoią y do obozow przybywaią. NarArch 102. Będąc tedy teraz Woyská rospuszczone/ Gwárdyą Páłacu Krolewskiego odpráwiáć będą/ wedle zwyczáiu dawnego/ Wybráńcy z West-Munster/ ktorzy popisani iuż są y przysięgę oddáli. MerkPol 27. [...] Krol 150. osob Szlácheckiego stanu ná swą Gwárdyą obrał/ to iest 50. Angielczykow/ 50. Szkotow/ á 50. Irlándczykow/ między ktorymi iest siłá Kátholikow. MerkPol 115. Z Woysk/ ktore przedtym tá Koroná miáłá/ nie zátrzymáno tylko trzy Regimenty; Ieden ná Gwárdyą Krolewską pod Generáłem Alefeltem; Drugi ná Gwárdyą Krolowey pod Gráffem de Rantzau; á trzeci ná Gwardyą Krolewicá Sukcessorá/ pod Pułkownikiem Guldenlew. MerkPol 158. Ná bokách Krolewskich 100. Alabartnikow okrywáli przystęp. Záráz Gwárdyey Krolewskiey 200. koni. Gwárdyey Generałá Monká 100. ludzi. Gwárdyey z Tour 69 Mężow/ y trwáł ten wiazd przez dwie godzinie. MerkPol 242. Xiążę nasz Gunernator, wyiechał przeciwko niey [księżnej de Talia-Cozzo] ze wszytką swoią Gwárdyą na milę [...] MerkPol 274. M[iesią]ca Iuniy 4 Słuchano legacyi Posła ylegata odOyca Swiętego wokopie kturego zwielkim ORSzakiem Kawalkat WSzytkich Panow y Gwardyiami Przymowano barzo Ozdobnie [...]. PoczOdlPam 94. [...] lubo ytych gwardyi było dosyc Iednak zagłuszyli to Woywoctwa choc Całą Noc nieproznowali wobozach ytaborach Swoich daiąc do samego dnia Ognia bez Vstania[...]. PoczOdlPam 97. [...] Krolewic Namioty roztoczy Szesć miał Woyska Tysięcy Samego wyboru Okrom zwykłey Gwardij y Swoiego Dworu. PotWoj 55. Czy go na cugi i sadzone szory, Złociste wozy i insze splendory, Świetne gwardyje, trąby, forgi, kity, Albo nie mogło stać na aksamity? PotFrasz4Kuk I 386. Bo Caezar własney ufaiąc dobroci Bez gwardyi; krom wart mieyskich; zawsze chodził [...]. ChrośKon 2. Wiozła zaś z sobą odziezy niemało, I zołnierskiego rynsztunku dostatkiem, Bydląt, ile się w okręty zabrało I żołdow sciągnąc mogło za podatkiem, A dla woyskowey starszyzny się zdało Rozne praezenty ofiarowac datkiem, I dwa Tysiąca do iego gwardyey Stroyney w oręzu stawic Kompaniey. ChrośKon 473. GARDE [...] UN GARDE DU CORPS [...] WARTA pokoiowa osoby Krolewskiey pilnuiąca. Gwardya [...] chorągiew Gwardyi [...] KAPITAN gwardyi. DanKolaDyk II, 77. Praetoriani militis, aliàs Gwárdyi przy boki swoim ma 10. tysięcy [car]. ChmielAteny II 427 [437]. Ktobykolwiek lub przyiaciel, lub nieprzyiaciel, naszym, albo Hetmana naszego gleytem, albo jaką Gwardyą szczycił się, takowy list y gleyt, w powinney u każdego uczciwości być ma [...]. ArtWoj 46. Król [...] nie może więcey Gwardyi trzymać nad 1200. i to z urodzonych Polaków i Litwy, i z Skarbu własnego ich sustentować powinien. ŁubHist 146. Gwardya. 1) Garde. *2) Gefolge. *3) Hof-Bedienten. 1) garde, régiment qui a la garde du Prince. *2) suite, train; gens qui acompagnent un Seigneur. *3) la cour, les courtisans. T III 438.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ gwardia królewska (sz. zm.): Z Woysk/ ktore przedtym tá Koroná miáłá/ nie zátrzymáno tylko trzy Regimenty; Ieden ná Gwárdyą Krolewską pod Generáłem Alefeltem; Drugi ná Gwárdyą Krolowey pod Gráffem de Rantzau; á trzeci ná Gwardyą Krolewicá Sukcessorá/ pod Pułkownikiem Guldenlew. MerkPol 158. Ná bokách Krolewskich 100. Alabartnikow okrywáli przystęp. Záráz Gwárdyey Krolewskiey 200. koni. Gwárdyey Generałá Monká 100. ludzi. Gwárdyey z Tour 69 Mężow/ y trwáł ten wiazd przez dwie godzinie MerkPol 242. A wtem przepyszno królewska gwardyja nadjeżdża, którą pałacową mienią [...]. SchedMuzaBar II II, 377. Powracaiąc z Słonima zaiechał ImPan Pułkownik [...] od Gwardy Krolewskiey [...]. SapANot 286. Chciał téż wtenczas car i do Krakowa praesidium wprowadzić, lecz go w tém hetman wielki uprzedził, gdy tam posłał z generałem Denhoffem gwardyą pieszą królewską [...]. OtwFDziejeCzech 118. Ná dziedzincu Páłacu Herodowego iest mieysce Stratopedon, co sonat z Greckiego Woysko, że tam Gwardya Krolewska stráż odprawowała [...] ChmielAteny II 540. ▲ gwardia pałacowa: A wtem przepyszno królewska gwardyja nadjeżdża, którą pałacową [gwardyją] mienią [...]. SchedMuzaBar II 377. ▲ gwardia cesarska: Z konsyliarzów zaś téjże rady tajemnéj ci przedniejszy: Carolus ab Harrach, Maximilianus Trautmansdorfius, marchese Caraffa à monte negro, hetman; Viardus a Mersberg, starszy nad gwardyą cesarską [...] PacOb 24. ▲ gwardia papieska: Tu przyjechał od papieża dla przyjęcia królewica posłany, który potém przez wszystek czas bytności królewicowéj w państwie papieskiém był u niego przystawem signor Carlo Magalloti, wuj kardynała, synowca papieskiego, gwardyi papieskiéj dowódzca, jenerał-porucznik, człowiek za tego papieża nie małéj reputacyi. PacOb 116-117. ▲ gwardia szwajcarska: [...] Młodzi Szlachetney wyborney białą iedwábną materyą ustroionych kilkadziesiąt, konia, lub Lektykę OYCA Swiętego otacza; tudzież Kapitan z Gwardyą Szwaycarską z obu stron y z tyłu opasuie Beatissimum. ChmielAteny II 128. ▲ gwardia komisarska: KNiáś Lew Kirełowicz Sákowski/ Comendánt y inszy Officyerowie Cárá Moskiewskiego/ powinni będą oddáć Zamek Brzeski ze wszytką Armatą y municyámi/ niżey podpisánym Commissarzom K. I. M./ Polskiego y Szwedzkiego/ bez żadney zdrády/ tákim sposobem: Trzeciego dniá po Dacie tey Cápitulácyey/ to iest 22: Decembris, oddádzą Bramy pod Gwárdyą Commissárską/ á po drugich trzech dniách/ to iest 26. tegoż/ wynidą cále wszyscy z Zamku. MerkPol 39. ▲ salva gwardia »list żelazny, dokument gwarantujący zachowanie praw i bezpieczeństwa«: Niechcący w tyle Warszawy porzucać, z instynktu Radziejowskiego tam powrócił i miasto z zamkiem nic nieobwarowane odebrał. Mieszcaznom, klasztorom, księży salvą gwardyją, w niwczym nikogo nie uszczerbiając, pozwolił. JemPam 137.

◼ Przenośnie: ◼ Bo wziąwszy złoto/ będą zá nie grzechy pełnić rozmáite/ piiáństwo/ stroie pyszne/ gwárdyie sług niepotrzebne. StarKaz II, 560.

a) »szyk, w którym porusza się towarzyszący królowi orszak«: W Niedzielę iako iest zwyczay kiedy publice Mszy król jmć Słuchać ma Szedł do koscioła zwyczayną Gwardyą Dwor i sanat [!] wszystek nayprzod, pod ręce krola jmć dway Biskupi prowadzili, królewica tuż za królem prowadzono a pacholenta i młode za nim. MasDiar 142v.

2. »doborowy oddział wojska, używany także do pełnienia straży, warty«: [...] ztąd początek tumultu, ze zaraz gwardya krimgrodowa Niemiecka, ktorych było osmset co z owych kluszynskich pod Regimentemn Pana Borkowskiego na służbę krolewką zostali, rzucili sie na on hałas y poczeli Moskwe zabiiać. MarchŚcibHist 38v. Ráno ztąd do Giergice/ gdzie puściwszy w przody Gwárdye Młodź co żywsza: ci z sobą w zawody/ Owi ćwiczą wężyka/ że się Phebus śmieie/ Na żywe ich igrzyska pátrząc/ y turnieie. TwarSLeg 45. Nie wiele z tąd odszedszy ná piękney przestrzeni Dwor poda się Wezerow/ po szerokiey sieni: Y po gornych fiánkach. Ianczárow gwardyie/ Y w pierzastych Infułach stoią Ciorbadziie. TwarSLeg 76. A przeciwnym sposobem, ieżeli się tráfi, że utarczki, szturmy, oblężenia przypádną do czego więcey niż tyle prochu potrzebá, tedy z pobliższych Cekauzow przy dostatniey guárdij, więcey tego przywieziono być może. UffDekArch II, 11. [...] w ogroycu [...] będąc w liczbie Apostołow dwánaście/ á vczniow siedmdziesiąt y dwá/ mogli się byli Zydowskiey oprzeć bárzo dobrze gwárdyiey. StarKaz II, 413. Kazdy Rotmistrz na placu dłuzyny y szerzyny Chorągwi swey daney ma się zmieszczac z Towarzystwem swym, iesli sobie dla swey gwardij przyczyni to z Towarzyskich placow uymie. NarArch 104. Fama tylko o wielkości Tatarów perterriti, sromotnie uciekają, armatéj koronnéj, splendorów swoich wszelkich - koni odbiegają; za niemi wszystka gwardya wojskowa w konfuzyéj. WierzbKon 77. Więc tył podawszy, chociaż mu lud ginie, Jeszcze na prawe skrzydło siła kinie, Gdzie Król Jego Mość z pułkami swojemi I z gwardyjami stał cudzoziemskiemi - Chcąc przychylniejszej i tu z drugiej strony Prędkiem natarciem spróbować Fortuny. BorzNaw 122-123. Tedy mniemaiąc ze albo partye Albo ze polskie przy Wulfie gwardyie Tam zostawały, tym bespieczniey iedzie Asz kiedy prawie w same wrota wiedzie, Nad Spodziewanie gdy ná Szwedy wpadnie, Cofnie się nazad, y w pole wypadnie. OblJasGór 56v. Ten List Staruszká, Konstantya ona Niedawno głosem mey Muzy wspomniona Generałowi, y z Vpominkami Smiele oddała, między Gwardyami: Potym z osobna do Wrzesczewca poszła Y drugie takze pisanie mu niosła. OblJasGór 168v. [...] załaską y błogosławienstwem Boga Naywyzszego, a zaszczęsliwym Ordynansem Iasnie Wielmoznych Ichmo[sc] PP Hetmanow ImPana Iana Sobieskiego koro[n]nego y Xiecia Iegmci Dymitra Wisniowieckiego Polnego Othomanska Gwardya iest potłumiona, iednak ta victoria łasce Naywyzszego Pana przypisuiesię aniekomu inszemu iako y wszystkie rzeczy od niego pochodz[ą]. DrobTuszInf 25-26. Gwardyje z polskiego i litewskiego narodu być powinny, a tu grandekurów, drabantów, cohortes praetoriae, których po szynkach i ulicach licentiosa manus. DiarSejm 319. Nieliczną prezydyarney kawaleryi gwardyą podziemne potargał vincula. MikSil 180. W przeszły Poniedziałek Gwardya Koronna w Zamku tuteyszym zluzowawszy ludzi Dziedzicznych I. K. Mci warty obięła. GazPol 1735/51, 2. Gwardya Koronna pro Praesidio I. O. Trybunału tuteyszego w przeszłą Niedzielę przymaszerowała. GazPol 1735/72, 6. Do teyże linii należał Franciszek Ioachim Chorąży Nadworny koronny, Generał nad Gwardyą Litewską, OEkonomii krolewskiey w Polszcze Generalny Kommissarz, Srzedzki y Nowodworski Starosta, Sekretarz legacyi do porty Ottomańskiey, umarł w Grodnie bezpotomny. NiesKor II 342.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ gwardia konna: Poruczników chorągwi poważnych (jeżeli który co prawdę o krzywdzie wojska mówił) odmieniał bez woli rotmistrzów, chorągwie pancerne sine consensu ordinum zwijał a gwardyje konne i piesze do boku swego formował: drabantów, grenadyerów konnych, Węgrów, janczarów etc. etc. OtwFDziejeCzech 266. ▲ gwardia piesza: Gdy tak iezdapo bokach wecuie demesze Wrzały Srodkiem Gwardye pod WeieremPiesze Tam ogniste Armaty: tam Woienne sprzenty Niemieckie, y Węgierskie stały Regimenty [...]. PotWoj 78. Chciał téż wtenczas car i do Krakowa praesidium wprowadzić, lecz go w tém hetman wielki uprzedził, gdy tam posłał z generałem Denhoffem gwardyą pieszą królewską [...]. OtwFDziejeCzech 118. Poruczników chorągwi poważnych (jeżeli który co prawdę o krzywdzie wojska mówił) odmieniał bez woli rotmistrzów, chorągwie pancerne sine consensu ordinum zwijał a gwardyje konne i piesze do boku swego formował: drabantów, grenadyerów konnych, Węgrów, janczarów etc. etc. OtwFDziejeCzech 266. ▲ miejska gwardia: Iż gdy miejska gwardyja na one bieguny Wypuściła swe ręczne i dzielne pioruny Z takim grzmotem, żem mniemał, jako nieświadomy, Iż z obłoków wypadły łyskawice i gromy [...]. ZimBSiel 167.

◼ Przenośnie: ◼ Perseus, obawiáiąc się wielkiey sprzeciwnikow gwárdyey, roskazał swoim, áby z poyźrzenia iego ustąpili. OvOtwWPrzem 186. ◼ Nástąpiłá dość natarczywie wyskocznym zawodnikiem swoim tá śmierć z kompanią y gwardyą swoią ná tę cną y pobożną matronę Wielmożną Iey Mośc Panią N. WojszOr 351. ◼ STAN SZLACHECKI; iáko te wszystkie pisał Práwá, Wolności, y Powinności, iáko Krolom, Pánom Korony ná głowy, y Sceptrá do rąk dáie, iáko do boku Pánskiego SENAT do dawánia rády, zpośrzodká siebie przysposobia y podáie iáko fundamentem iest Rzeczypospolitey, co y Práwá opowiádáią, Potissima Pars regni Nobilitas, to iest: Nayosobliwsza Rzeczypopolitey Cześć [!] iest Szláchtá, iako náostátek tegoż Stanu ręce y piersi, naybespiecznieyszą są Oyczyzny y w niey Pánuiącego gwárdyą [...]. LubJMan 2. ◼ Podnies Ku Gorze tylko, podnies oczy Obacz iaka się niesmiertelna toczy, Gwardya Dwora Nieba ozdobnego, Wam na posiłek od Krola wiecznego: A no Anyołow poczet niezliczony, A no Rycerzow zástęp Vskrzydlony. OblJasGór 164. ◼ Theûdas tedy Pogáńskich zá prozbą, y rádą Kápłánow, bez odwłoki, piekielney z gromádą Gwárdyey, ktorą się był znáuk swych otoczył, Wędruie z puszczy, áby z prawdą bitwę stoczył [...]. DamKuligKról 217.

a) »warta; pozycja, w jakiej stoi żołnierz pełniący straż«: W sieni przed izbą drabanci Srodzy, wielcy, jak giganci, Z alabartami, a straszni, W gwardyjej stoją, niekraśni. JarzGośc 13. Wbok altany stoi zołdat, W ręce pika, rapier, kordat. W gwardyjej nogi postawił, Jednę wzad, drugą wystawił. JarzGośc 70. Pomaga mi do mojej alegoryjej Sa[a]vedra swoim emblema, który, odmalowawszy przy bramie ogrodnej statui bez rąk albo raczej kolumny, miasto kapitelów głowy ludzkie, a miasto podestałów nogi mające i bez rąk będące, które archtekci terminami nazywają, takowe przypisał im lemma: Custodiunt, non carpunt, chcąc przez to żywo wyrazić konsylijarzów rzeczypospolitej, którym - przy straży ogroda czy li raju politycznego zostawionym - głowy i nogi dla podpory i stałości swej gwardyjej, ale nie ręce dla zrywania owoców roztropnie budownicza obmyśłiła nauka. LubSArtDąb XI, 5.