Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »zgodnie ze swoją wolą; dobrowolnie«: Wy teraz, im dalej, tym nas nędzniej podejmując, ciasnem chowaniem dręczycie ludzie uczciwe, którzyśmy tu wolnie do was przyjechali. NiemPam 243-244. Wolności imię bierzemy miasto tego/ co dobrowolnie się dzieje. Bo kto co czyni dobrowolnie/ wolnie y z wolnością czyni: w ktorym wyrozumieniu bydlętá y zwierzętá nieme/ y dzieci wolney wolności vżywać mowiemy [...]. PetrSEt 210b. Wolno [...] 3) frey, in Freyheit. [...] librement, en liberté. [...] wolniey teraz z sobą żyią. T III 2599. Wolnie, adv. frey. librement, franchement. § wolnie mowi. T III 2599.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ wolno obierający »wybierający króla w wolnej elekcji«: [...] iáko tam ktoś szczęśliwość wolno obieraiącego Krolestwa nad cięszką przenosząc sukcessyą, rzekł: Conferre ad securitatem Imperantium & obtemperantium constantiam, Regem per omnes eligi, bonos namq; malosvè elegerint, non aliis, sed sibi imputari, et sine murmure quemq; laturi. DanOstSwada 13. ▲ wolnie obrany »wybrany w wolnej elekcji«: KROL PAN, iáko wolnie obrány, iáko obowiązány Práwy, iáko ná tychże Praw dotrzymánie obligowany przysięgą, bez czego y Pánemby bydź nie mogł; ták przestrzegáć powinien, áby wniczym tymże nie vbliżył Práwom [...]. LubJMan 1.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ wolno siedzieć »mieć swobodę działania«: wolno siedzieć. nach seiner Gemächlichkeit sitzen. avoir les coudées franches. T III 2599.

◼ Przenośnie: ◼ [Słońce] chociaż też od wschodu Słońcá ku zachodowi, z niebem swoim bywa porywáne, iednak też potężnie y wolnie bieg swoy własny odpráwuie sprzeciwny zapędowi niebá [...]. OvOtwWPrzem 56.

a) »nie będąc uwięzionym«: Bo Jeremiasz jeszcze wolno chodził między ludem/ y jeszcze go było nie wsádzono do więzienia. BG Jr 37, 4. Vpátruy/ iż wiele ludzi potępiono zá ieden grzech; á ty wolno máiąc ich wiele zostáłáś. OkolNiebo 88. Krolu niechay się tam gdzie twá panuie władza, Zbrodniá, y mężoboystwo, wolno nie przechádza. CorMorszACyd 141. Kazalimu tedy czwartego dnia potym winiść wolno zpod warty. PasPam 76. A tak za daniem akordu Arnolf Sztembok z Bilalbem generałem w kupie ludzi circiter ośmi tysięcy (bo ich było siła w oblężeniu namarło) poddali się, którzy wolnie do Malborka wypusczeni i konwojem obwarowani, tamże przyszli. JemPam 265.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ puścić kogoś wolno (sz. zm.): Y tak z nich piechotę uczyniono y wolno do krola puszczono. PasPam 200. [...] Krol dobywszy Warszawy radził z Senatorami co miał czynic z temi Szwedami ktorzy się mu poddali czy ich zostawic przy słowie y puscic wolno czy też zatrzymac do czasu pod uczciwą strażą? HistBun 41.

b) »nie będąc niewolnikiem«: Ludzie wolno zrodziwszy się nie mogą srogiego tyráństwá cierpieć. StarKaz 397.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ wolnie urodzony: Czyto iuż, y vnas w Polszcze Tyberyana tempora, że nie wolno pisáć, nie wolno posłáć, nie wolno wszędzie, ále ná koniec y w Domu mowić? Iest záprawdę pożáłowáć czego, y wolnie Vrodzoney Szlachty vmysłom westchnąć, żesmy tych doczekali czásow. LubJMan 122.

2. »swobodnie; bez przeszkód«: Z Warszawy, rozumiem, że Wć tam miewasz wiadomości, jako już pospolite ruszenia podstąpiły pod Warszawę, jaka konfuzja, jako żaden mówić wolnie nie śmie i jako się panu poznańskiemu odprzysiąc kazano. SobJListy 342. Bezpiecznieysza iest teraz Pánná niż Mężátka. Corká wolniey powie żárt/ ániżeli Mátká. ŁączZwier B3. Nie mowiłá Sará: Wierę mnie zámyka Abráhám, on wolno pátrza, á ia w-Domu siedzę. MłodzKaz I, 109. [...] nie száfował wolnie Pan nász oczemá, choć też co blisko było nie widział, zpuszczone záwsze powieki, oko nákryte [...]. MłodzKaz III, 287. [Kochankowie] przysiegli sobie ze pewnie mieli się pobrac po Smierci Starca [męża kobiety], y w tę nadzieię, ieszcze wolniey z sobą grzeszeli [...]. HistŚwież 422. [Przełożona klasztoru] przydała iey [zakonnicy] iedne Mniszkę rozkazuie iey aby ią dobrze na oku miała y zęby uniey w celli sypiała, bardzo to y ią y Czarta ubodło ze niemogli z sobą tak wolno przy inney Mniszce konwersowac [...]. HistŚwież 499. Wolno [...] 4) gemächlich, auf eine leichte, bequeme Art; ohne Zwang, mit Musse. [...] 4) au large, à l'aise, aisément; avec une liberté d'esprit; sans peine, sans gêne. [...] wolniey na pokoyu przypadaią myśli. T III 2599.

3. »o przepływie powietrza: bez przeszkód«: Więc y zimne tákowe budynki bywáią, bo wiátr názbyt wolno po izbách chodzi, y dlatego czasem multiplicantur niepotrzebuie okná. NaukaBud B3v. Cegła wypalona tákże y wapno máią w sobie zgęstłe solowáte humory, te wolniey przez oddech wychodzą kiedy zá láty cegła y wapno nieco zmiękczeie, álbo náwilgotnieie y w sáletrę się powoli zrástáią [...]. TylkRoz 96. [...] chrapliwie mowią gdy komu kátar zpádnie w gárdło, bo przeszkadza áby wiátr od płuc idący wolnie przechodzić mogł. TylkRoz 207.

4. »słabo, lekko, delikatnie«: Wolno [...] 5) gemach, gelind, nach und nach [...] lentement, doucement; peu à peu; pas à pas; sans violence. [...] wiatr teraz wolniey wieie. T III 2599.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ wolno ciepły (sz. zm.) »letni«: Ciépło wolne/ Ciépły wolno/ vide Létni 1. Kn 81. [...] chory rzezwieyszym będzie y bezpiecznieyszym, kiedy go przed czwartym dniem do łóżka nie przymusisz, raczey według woli iego w wolno ciepłey iżbie siedzieć mu pozwolisz. BeimJelMed 65. Wolnociepły. laulicht. tiéde. § wolnociepła woda. T III 2600.

a) »luźno«: Wolno/ nié tęgo/ słábo. Laxè constringere: remisse, solutè ligare [...]. Kn 1280. Wolno [...] 1) locker, nicht straf, nicht gespannt. [...] 1) d'une maniére relâchée, qui n'est pas bien tenduë ou bandée.. [...] 1) łuk wolno, nie tęgo, słabo napięty. T III 2599.

b) »luźno, wygodnie«: Wolno [...] 2) geraum, nicht enge [...] largement, sans étre pressé ou serré. [...] w tych trzewikach wolno chodzić; wolno tu chodzę. T III 2599.

5. »powoli«: Stali chwilę dragonowie [...] rozumiejąc iż to rajtarowie (bo mniemali iż wszystko wojsko polskie minęło), a zatem i wesoło ich czekali. Jednakże skoro jeno postrzegli, te sześć chorągwi Elearskie były, zaraz ku miastu obrócili i mogliby ujść do miasta [...] ale iż wolno, lubo w nadzieję charakterów (jak i o nich sława była), lubo siły swej [...] ustępowali, dogonili ich Elearowie. DembPrzew 63. Pomáłu/ lékko/ polékku/ powoli/ wolno. Paulatim omnia crescunt [...] Aquae paulatim addito [...] Pomáłu stąpay/ nástępuiész mi ná pięty. Kn 767.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● (war.) Namyśl się wolno/ á spiészno czyń. KnAd 1008. wolno sobie namyśl a prętko czyń. T III 2599.

WOLNIE, WOLNO
w funkcji predykatywnej

Formy:

Znaczenia:

»można, godzi się, jest dozwolone«: [Niektórzy] wolą w vstáwicznym nierządzie/ y w nierządnym porubstwie żyć/ niźli się podddáć pod iárzmo małżeńskie/ á zwłaszczá tám gdzie nie wolno wiele żon mieć/ áni wolno rozwodow czynić. PetrSEk 55. Coż was do ták hániebnego grzechu przywiodło Zydowie? to/ iż niewiemy kędy się nam podział Moyzesz [...] iuzże to wám wolno będzie bałwániská stáwiáć/ gdy Moyzeszá nie obáczycie? BirkNiedz 156. Ani to z rozumem się zgadza/ áni z Bogiem/ ani z żadnym práwem/ żeby wolniey było mężowi występowáć/ niżli żenie. StarPopr 70. [...] pomocnikow dla lepszego ćwiczenia młodzi/ náuczycielow/ bądź swieckich bądź zakonnych/ onym przydáwáć ták wolno iest/ iáko káżdemu Biskupowi wszkołách Dyecyzyey swey sobie podległych. SzemGrat 119. Godnié [...] nié godzi się żadnemu wniść iédno boso/ nié iést godno ábo godna rzécz/ nié iést wolno/ dozwolono. Kn 199. Chce [Weweli], żeby mu to Książę tu nagrodził wiadome prace jego [...] Ja [mówi książę] że żadnych ze skarbu pieniędzy tu nie mam, własnej oprócz szkatuły [...] będę zatym u ciebie słusznie wymówiony. Dług ten pokaż, komu chcesz. Wolno wezyrowi, wolno by i samemu nawet cesarzowi [...]. TwarSLegK 209. O wolne wychodzenie z Dworu powiedzieli [urzędnicy rosyjscy] ze dnia iutrzeyszego Dwor otworzą y wszytkim będzie wolno chodzic kupczyc handlowac. PiasRel 53. [...] ieźeliby ktory z rozrzutnieyszych chćiał záźywáć w tey wypráwie Proporcow, przytym Rzędow Srebrnych, Rządźikow, álbo śiedzeń háftowánych, y szat iedwabnych, álbo droźszych futer, nie będźie tego wolno záźywáć, pod sądem Woyskowym o rospuszczenie porządku woiennego [...]. FredKon 49. Ze się wolno y o niepodobne rzeczy pokusić probowalismy szczęscia podpadalismy często szwedzi tez do nas wychodzili. PasPam 62. Przypomniec sobie wolno iak nąm cięszka była rzecz od Stąpic delicyiey. PasPam 138. A mnie iednemu wolno tam przystąpić? Powięm wolno. PasPam 181. Słuzy z Woiewodą Ruskim tam go wolno szukac kto chce. PasPam 183. Czego zas Czarnecki pod ten czas dokazował, y iak Szweda czwiczył, doczytać się wolno niżey. HistBun 35v. Tedy ten Franciszek albo raczy ci ludzie zobopolnie sie wyrzekają, iże nic na sie ani na dziatki, także i na krewnych swoich nie zostawują, ale sobie obiedwie stronie pod zieloną rózgą zdają i litkupem potwierdzają. Który to kupiec wolnie mu będzie przedać albo racze[j] darować i na swój pożytek obrócić. ActScabVet 129. [Korwin] Zbroię oddał Mársowi, że mu pomogł w zwádzie, Pierścień sobie ná pálec, znák honoru kłádzie. Odtąd wolno nikomu nie bywało w Rzymie, Pierścieniá miec złotego chybá kto go zdeymie. PotPocz 146. [...] za coż nie ma bydź wolno Rzeczypospolitey prolongować czas [pełnienia urzędu] in favorem takiego [zasłużonego ministra], do drugich sześciu lat [...]. LeszczStGłos 42. [...] ieżeli memu chłopu byłoby wolno przenieść się do sąmsiada, mógłbym się zapewne spodziewać, że cudzy chłop przy takiey powszechney wolności, przyidzie do mnie na iego mieysce. LeszczStGłos 104. Wolno było Absolutowi Bogu dla prerogatywy Macierzyństwa przyszłego Chrystusa excypować NN. Maryą dekretem Swoim przedwiecznym od woli Adamowey przewiniaiącey. BystrzInfGeogr A4v. Płacze niewczas Betsabe, straconego Mężá, [...] Już nie żyie Uryasz, wydany ná iatki, Bierze DAWID po zmarłym obciążone spadki. Bierz Krolu pokić wolno, ciesz się podarunkiem, Wydartym, oddasz z czasem cudze z basarunkiem. DrużZbiór 99. O tey bytności Króla w Szwecyi wolno czytać obszerniey Stanisława Łubieńskiego Biskupa Płockiego. ŁubHist 72.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ niech mi będzie wolno coś zrobić (sz. zm.): Ogrodzie wdzięczny, niech mi wolno będzie Przechadzki dziś po tobie zażyć i z swoimi Smutkami twe uciechy w jednym zmieszać rzędzie I zażyć wczasu pod cieniami twymi. MorszAUtwKuk 22. Podawa Tomasz Pánu kondycyie, niech mi wolno będzie szperáć, i inqwizycyią czynić ná rękę Páńską. MłodzKaz I, 32. [...] niech mi będzie wolno czasowi folguiąc Starszych solâ Veneratione poczcić [...]. DanOstSwada II, 80.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Wolno dupce/ w swoiey cháłupce. RysProv 6. ● Więm że mi przy niewinnosci zadne niezaszkodzą Impostury Iuzem to powiedział przypierwszey Audyencyiey że wolno kurcie y Na Bożą mękę szczekać. PasPam 144v-145. ● Wolno do Piekłá/ by chciał o połnocy/ Otworem stoi/ tá przeklęta mocy. RysProv 85. ● Im ci co wolniey/ tym się staw dolniey. RysProv 30. ● Niécoć wolno pátrz/ lécz co przystoyno. KnAd 562. nie pátrz coć wolno; lecz coć przystoyno. ErnHand 310. Nie coć wolno patrz, lecz co przystoyno. FlorTriling 123. ● Wolno było nié obiécowáć/ obiécawszy nié wolno odwołáć. KnAd 1255. ● Co wolno/ to niésmáczno. KnAd 100. ● Wolno w Polszcze jako kto chce. PotFraszBrück II 371.

[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]