W TRAKCIE OPRACOWANIA Data ostatniej modyfikacji: 12.05.2016
PAŁAĆ czas. ndk
Słowniki:
nie notują
Najwcześniejsze poświadczenie: 1604
Formy: bezok. pałać; ~ cz. ter. lp 1. os. pałam; 2. os. pałasz; 3. os. pała; lm 2. os. pałacie; 3. os. pałają; ~ cz. prze. lp m 1. os. pałałem; 3. os. pałał; ż 3. os. pałała; n 3. os. pałało; lm mos 3. os. pałali; nmos 3. os. pałały; ~ tr. rozk. lp 2. os. pałaj; ~ im. wsp. pałając
Znaczenia:
1.przen. »przeżywać silne emocje a. im ulegać«:
Rekcja: czym, od czego, z czego
[W]ziął mię zal serdeczny, y iuzem od gniewu prawie pałaiąc chciał wpasc tam gdzie niecnota lezał, asz mię pomieniony Medik Krolewicow, zatrzymał y rozwazeł. OssZPam 29r. Weźmi ogień ten w siebie/ ktorego procz człowieká żadne inne stworzenie użyć nie może/ á pałay ku Bogu twemu/ spali ten grzechowe zakáły. KalCuda 259. Vlisses [...] lubo się ná Małżonkę gniewał/ miłością iednak przeciw oney niewysłowioną pałał. WojszOr 274. Zakonnikow lepak chcemy áby wszyscy pałali od miłości Bożey/ nie iedząc áni piiąc. BanHist 53. Pałam, bo jakoż nie pałać, kiedy ty Wzniecasz w mym sercu coraz ogień skryty. MorszAUtwKuk 240. Y zarząc wemnie ogięn do miłosci, Ktory acz ktobie z przyrodzęnia miałęm Niemniey zagrzany, z twych oczu pałałęm. OblJasGór 24. Beralda wnet się też obawiała, żeby sie nie oszukała, nie máiąc wielkiey otuchy, żeby człowiek w tak młodym wieku, z nim tylko konwersuiąc bezmownie, miał pałáć tym affektem, iaka iest miłość. PrechDziałKaw 6.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe: palające modlitwy »żarliwe modlitwy«: Pałające modlitwy nasze Pana Boga kontentować muszą. MałpaCzłow 246.
Przenośnie: Nabrali wielkiego serca nasi z Krolewskiey mowy y samym pałali marsem do spotkania się z Nieprzyiacielem ktory ze się nie pomykał tylko stał w kroku dlatego nasi raznie myslili rozumieiąc ze albo się ich boi albo uciekac mysli albo iaki fortel stroi. HistBun 20r.
2. »płonąć, spalać się; świecić się, błyszczeć; wydzielać ciepło«:
Rekcja: czym, od czego
Wy wody [...] Teráz ták nieprzystępnym gorącem páłacie/ ze samemu ogniowi nim wprzod niedawacie. OvOtwWPrzem 598. Pałáłá z oczu przeciw nieprzyiacielowi surowość ná sercu/ u ánimuszu. Przebiiała się odwaga WojszOr 265. Tu się przebiiaią rumianne słońca/ tu iásnoświetne pałáią księżyce. [marg.] To się rozumie o Senatorach ktorzy są z tego domu WojszOr 321. Sto lamp [...] pałało oliwą. PotWoj 195. A po stronách/ po ściánách krwáwe w niey korale/ y Rubiny páłáły. TwarSPas 116. Pałam, ich brenne. BierSłowa 128.
Przenośnie: Chrystus nam iest wszytkim, ieśli ránę záleczyć chcesz, lekárstwem iest: ieśli pałasz gorączką, krynicą iest. TylkStrom 69.
Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:
Związki frazeologiczne: miłością pałać: Miłością pała Krol oblubienice... JurkPieś E3v. ◆ od wstydu pałać, wstydem pałać (sz. zm.) »rumienić się ze wstydu«: Stoi niewinny Abel w mocny sekwestr wzięty, wstydem pała, łańcuchy łotrowskiemi spięty. RożAPam 18. Sprosne widziadło, wszelkiej próżne uczciwości, Obiedwie bohatyrki do słusznej litości Przywiódszy, gniew w nich budzi, twarz pała wstydami [...]. ArKochOrlCz III 135. O iáko od wstydu niemiał páłáć przed Aristotelesem Eberulphus [...]. WojszOr 240.
[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]
PAŁAJĄCY
im. przym. czyn.
Formy: lp M. m pałający; ż pałająca; D. m pałającego; ż pałającej; B. ż pałającą; N. m pałającym; Ms. m pałającym; W. ż pałająca; lm M. nmos pałające; D. pałających; B. nmos pałające; N. pałającemi; Ms. pałających
Znaczenia:
1. »przeżywający silne emocje a. im ulegający«: Zawitay woniaiacza lilio czystosci Zawitay pałaiącza w christusowei miłosci. KodKon 101. Ktorego oczekawacie y spieszycie się ná przyścię dniá Bożego; w ktory niebiosá gorájące rospuszczą się/ y żywioły pałájące ztopnieją. BG 2P 3, 12. Nie tak upały pożaru bystrego Żelazo miękczą ogniem rozpalone, Jak wstyd z panieńskiej pałajacy twarzy Roztapia serce i miłością żarzy. LubSTobPol . Niechayże on naywyższy wszech pociech Dawcá/ w tym stánie gorącą y záwsze páłájącą miedzy Wmciámi/ mym Mościem Páństwym/ wznieca miłość. DobrPol 146.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe: palające modlitwy »żarliwe modlitwy«: Pałające modlitwy nasze Pana Boga kontentować muszą. MałpaCzłow 246.
Przenośnie:
2. »płonący, spalający się, błyszczący, wydzielający ciepło«: Nas, którzyśmy nad tych daleko więcej na karanie Jemu zadziełali, w taką opiekę [...] wziął i z pojśrzód ognia pałającego wyrwał? NiemPam 256. Buduią im [swoim bogom] kościoły y śluby oddaią. Chwalą teź dyabły z piekłá y conterfetuią ich opásánych węźámi z ogniem pałáiącym z pászczeki. BotŁęczRel IV 134. Krotochwile rozmaitey zazyiem bespiecznie W ogniach będziem tancowac pałaiączych wiecznie. KodKon 88. Ni Etná pałáiąca piecmi siárczystemi/ záwsze będzie płomieńmi gorzeć ognistemi: Ponieważ y nie záwsze też ognistą bełá. OvOtwWPrzem 620-621. Dlaczego innym Kziężycom/ gwazdom pałaiącym/ dziwić się nietrzebá/ że ich oświecenia nie vstáwicznie ná swym niebie szlacheckim świecą. WojszOr 155. Te ognie wyprawne [...] pokazują się pałające i dłużej trwają i uczynią większy efekt w pożarze. PrażŚwięc . Dobył z kaletki cząstkę zawinionej Wątroby [...] I tą na wąglu pałajacym kadzi. LubSTobPol 130. Dobywszy tego páłászá, znosić będę pałaiącé gwiazdy. AndPiekBoh 5. Známi [bogami] spolnie páłájącemi świátłością zawiádowáć godzin obrotámi. AndPiekBoh 7. Cyrus vwáżáiąc nieustáwiczność Fortuny y odmienność, uczynił go wolnym od oney pałáiącey ná stosie drew śmierci. AndPiekBoh 20. Pracowitych dowcipow Imprezy w pałaiących ochłodę pożarach [...] znayduią skuteczną. MikSil 52.
[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]
Autor: PK