W TRAKCIE OPRACOWANIA Data ostatniej modyfikacji: 03.06.2022
MOŻNY przym.
Słowniki:
SXVI, Kn, T, L (; pod: można; XVI-XVIII), SWil, SW, SJP notują
SStp nie notują
Formy: st. równy lp M. m możny; ż można; n możne; D. m możnego; ż możnej; n możnego; C. m możnemu; n możnemu; B. m nżyw możny; żyw możnego; N. m możnym; n możnym; Ms. m możnym; W. m możny; ż można; n możne; lm M. mos możni; D. możnych; C. możnym; możnem; B. mos możnych; nmos możne; N. możnemi; możnymi; W. mos możni; nmos możne; ~ st. wyższy lp M. m możniejszy; ż możniejsza; D. m możniejszego; n możniejszego; C. m możniejszemu; B. m nżyw możniejszy; n możniejsze; N. m możniejszym; możniejszem; Ms. m możniejszym; lm M. mos możniejsi; możniejszy; D. możniejszych; C. możniejszym; B. nmos możniejsze; N. możniejszemi; ~ st. najwyższy lp M. m namożniejszy; D. ż najmożniejszej; C. m namożniejszemu; B. m żyw namożniejszego; lm B. mos najmożniejszych
Znaczenia:
1. »taki, który dużo może; potężny; bogaty«: Ujrzym tu [w kronice Jachima Bielskiego] jako żywiące, Pany przodków swych od Lecha płynące: Bądź to książęta, bądź możne hetmany, Bądź którym złoty tron z koroną dany. GrochWiersze 243. Abowiem dáć spráwę o tym co się dzieie ná świecie/ iest łacna rzecz każdemu/ ktory iákokolwiek świádom rzeczy/ y chce w tey spráwie zábáwić się: lecz poznáć przyczyny dla ktorych iedno Páństwo y Rzeczpospolita zostáła możnieyszá á niż druga/ w tym się pokázuie sławá dowcipu y rozsądku. BotŁęczRel III 1. Miedzy Prałatámi/ pierwsze mieysce maią [...] Arcibiskup Sálzburski/ możny/ y dla godnosci/ y dla bogactw. BotŁęczRel III 73. [...] koni u nay moznieyszey Boiarki Para wtey Kołymadze [...]. MasDiar 63v-64. Czásu bowiem iednego [Szymon czarownik] rzekł Neronowi/ żebyś wiedział możny Cesárzu iżem iest Synem Bożym/ każ mię ściąć/ á ia trzeciego dniá zmartwychwstánę. SpInZąbMłot 406. Wielkie bogáctwá/ wielkie siły miáło/ Lecz Páństwo przez się możne y kwitnące. Możnieysze sam Krol czynił z káżdey strony/ W cnotach Krolewskich/ w woynach wyćwiczony. TasKochGoff 421. Na taką concurrencyą trafiełem ia nieborak [...] nyc prawie nadzieie niemaiący abym s tak dostatniemi y moznemi concurrentami [...] co wskoráć [...] mogł. OssJŻyw 42. [Bóg mówi do Mojżesza] Puść mię/ á wytrácę je/ y wygłádzę imię ich pod niebem/ á ciebie uczynię w narod możnieyszy/ y większy niźli ten. BG Pwt 9, 14. Ponieważ Abráhám pewnie rozmnożon będzie w lud wielki y możny: á w nim będą ubłogosłáwione wszystkie narody ziemie. BG Rdz 18, 18. Nápisawszy list/ w ten sposob; Klaudiusz Lizyasz Namożniejszemu Stároście Felixowi zdrowia życzy. BG Dz 23, 26. Możny/ Potens [...] Valet opibus & potentia [...]. Kn 434. Ná kontempt przyiacielski Książę zádumány/ Tákli między możnymi on Roziemcá Pány Do tey przyszedł zniewagi [...]. TwarSLeg 37. Wdzięcznością mu [księciu Zbaraskiemu] y oczy/ y skronie pałały/ A łuny/ ktore z drogiey száty się zrażáły Glańce niosły dálekie [...] Nie inszych był Scypio oczu y powági/ Gdy po możney zburzeniu wrácał się Kárthági [...] TwarSLeg 66-67. Monárchy tak możnego/ y my pogotowiu Czekalismy w Wołoszech/ przeczuwszy o zdrowiu. TwarSLeg 78. Ludzi możnieysze w oney zgrái z pospolstwem idące, zowie Pentheus Smokorodámi, y plemieniem walecznym [...]. OvOtwWPrzem 126. Pogánie, áby Kápłáństwá ich tym poważnieysze były, y żeby mogli mieć z ludzi wielkich obrońce nabożeństwá swego, poruczáli więc kápłáński vrząd, ludziom możnym, y zacnym. OvOtwWPrzem 524. Bo y Turnus poległ/ y Ardea zburzona/ Możnym miástem, poki był Turnus żyw/ wsławiona [...] OvOtwWPrzem 584. Pisze Kromer o iednym człowieku dostatnim I moznym oraz ale przytym srogim zdziercy Ktoremu gdy przy smierci Xiądz załowac kazał Rzecze day mi z tym pokoy Iuzem ia diabłu Dusze y ciało oddał iuz Bog skazał decret [...]. OpalKSat 21. A iako dla fortec gęstych y porządku swego Panstwo [Holandia] nie tylo Mozne, bogate, ale y swiatu wszytkiemu straszne [...]. NarArch 35. Zgoła fortec głownych Realnych potęznych nie zeydzie się budować [...] ieno albo Panu barzo bogatemu, X[ią]żęciu Moznemu, krolowi; albo tesz kosztem Rptey. NarArch 37. Inny Rotmistrz będąc Panięciem moznym ma czeladzi y dworu swe[go] ze sto człowieka [...] a inny Rotmistrz Chudy Pachołek [...] ledwie dziesiątek człowieka [...]. NarArch 104. Takąsz miarę y Raytarom polskim daią lecz iesli chorągiew zacna y moznego Towarzystwa tedy rowną z wysszemi kozackiemi [...] chorągwiami dawane bydz maią [...]. NarArch 104. [...] wszytkie niepogody, przytym z okazyjej początek wojny kozackiej, także wiktoryją szczęśliwie pod Beresteczkiem przez Najaśniejszego i Namożniejszego Monarchę Jana Kazimierza, Króla Polskiego, Pana naszego miłościwego uczynioną, (o której napirwszy raz z drugim okrętem zjechawszy się na morzu usłyszałem) co z większego opisałem. BorzNaw 36. Tobie, można Wenero, i twemu dziecięciu (Bym zupełny zostawał w świętym przedsięwzięciu) Dawałem w upominku bogate obiaty [...]. ZimBSiel 128. [...] ná perłowey Konsze/ po Oceánowey Drodze/ można Wenus płynie/ Ná kochánym swym Delphinie. GawDworz 15. Ieśli cię ieden niezmoże/ Wiele rąk przemoc cię może. Biją y Lwá choć możnego Biją Słonia ogromnego [...]. GawDworz 77-78. Ani on nad cię możniejszy, ani ty Jesteś z nim związkiem pokrewności zbity [...]. MorszAUtwKuk 99. Talassius ieden z moznieyszych Senatorow upatrzywszy sobie dziwnie nadobną dziewczynę kazał ią wziąc dla siebie zazonę [...]. PotPrzyp 11v. Znaczna zaprawdę krzywda: Najmożniejszych i najdostatniejszych kupców w Krakowie najwięcej na czterysta złotych taxowali [...]. MarkZap 24. Albo gdy z wozem potrzebá, trzy Niedziele Szárwárku możnieyszym Mieszczánom, zá woz ieden, (na dwie tylko mile iázdy po drzewo, áby się iednym dniem wrocić wcześnie można) wytrąciwszy. FredKon 56. Krystus możny/ Kámień nárożny/ ktorym Budownik wzgardził niezbożny. KancPol 193. Widział swiat wszytek, kiedy w brąmy iego Wiezdzał Krol Szwedzki, iako do Swoiego: Czym tákie miasto dało znáć Kazdemu, Ze rády niemasz Panu tak moznemu Vporęm stwawáć, ktoremu potrzeba Kazda Wygráná zá powodęm Nieba. OblJasGór 55v. Idźcie Wy Młodzieniaszkowie y Wy możni Pánowie (Szláchto) do grobow Oycow wászych/ á uważaycie/ czym przed tym byli/ y czym teraz są! GdacPrzyd 51. [...] począł zaraz społkować z drugiemi moznieyszemi Kozakami, ktorzy także ponosili znaczne krzywdy od niektórych Panów naszych Polskich, y powoli zaciągać Ludzi, kupic się y bunty podnosić począł. HistBun 2. Deliberacyja [...] jest to anatomija polityczna rzeczy każdej przez propozycją podanej [...], z której informowany umysł radzącego pojmuje i uznaje, co jest słabszego, co możniejszego, co pożyteczniejszego, co szkodliwszego, co trudniejszego, a co podobniejszego [...]. LubSArtDąb XI, 19. Wielką to kazdy Fortuną poczyta, Tak moznych Krolow, dwu Rodzonych Braci, Ze wdomu swoim gosciami przywita [...]. PotSyl 114. Ieśli słowu twemu Któreś wyrzekł, vczynisz dość, będziesz iednemu Podobny młodzianowi, ktory z przyrodzenia roztropnego dowcipu był, á z vrodzenia Zacny z możnych rodzicow. DamKuligKról 117. Prawdę Lew, w łápách trzyma, ták się dzieie ná wsze Swiátá strony, że prawdá, przy możnieyszym záwsze Do działu, lubo idzie, z uboższym przed Sędzie? Wszędy wygra, bo iego spráwiedliwa będzie. PotPocz 153. Więc ty przybyway mozne Xiązę Zkroi! Przez ktorego miecz, Dom moy mocno stoi. DrobTuszInf 37. Przy nas zas wszyscy wierni Oyczyzny Synowie, zadną zakałą sprosną nie zmazani Senatorowie, Męzni y mozni Oyczyzny swoiey Zastępcowie w iedną zgodną Rzeczpospolitą zebrani rezyduio. SzołHist 17v. Trafi się znowu taki, ktory y przez urodzenie y substancyą mozny choć bez żadnych zasług, trudno mu odmowić, żeby się nie mścił przez fakcye przeciwko krolowi: tacy wydzieraią gwałtem. LeszczStGłos 32. Powtore, żeby tych, ktorzy możnieysi są, y ktorym dał Pan Bog obfitość większą, prosili, nápomináli, Sądem Boskim y wiecznym y doczesnym grożąc karániem, do Kompasyi nád ubogiemi pobudzáli. DanOstSwada V, 11. Możny. 1) mächtig, vermögend. [...] puissant, fort. [...]. T III 870. [...] nie oszukacie tego ktory wszystko ma w ręku, ktory możnieyszym iest nád wszytkie potęgi wásze [...]. BirkNiedz 155. Cesarz iest namożnieyszy z Monárchow. Der Kayser ist der mächtigste unter den Monarchen. DobrGram 399.
Przenośnie: A Zyd niektory imieniem Apollos/ rodem z Alexándriej/ mąż wymowny/ przyszedł do Efezu/ będąc możnym w piśmiech. BG Dz 18, 24. ◼ Choć wygra, ieszcze nie ták gotowá zápłátá, Można moiá powinność, wielká moiá strátá, Y ieszcze tryumfu z nich kłáść sobie nie może, choć Krol ták chcę, choć w bitwie Sánctego przemoże. CorMorszACyd 188.
a) »taki, który ma dużo czegoś cennego«: A widząc go [Tereusa, króla trackiego] bydź w ludzi/ y w skarby możnego [...] Pándion/ zięciem swym mieć barzo sobie życzeł. OvOtwWPrzem 236. Lecz ledwie doydzie ordynans ich ucha, Ochotne woyska iusz maiąc wparacie, Iako kiedy kto wpełen ul pczoł dmucha, W okrętach Egipt mozny, y wArmacie, Konno Armeni [...]. PotSyl 118. [...] możne w ludzie Państwo. T III 870.
b) »o działaniach: skuteczny«: Záwsze w zásadzkę miey spráwy pobożne/ Dobre vczynki z cichym prochem możne/ Do dział burzących. JurkPieś C2. Przywiedźcie mi do domu męża możne czary, Przywiedźcie, bowiem żal mój nie ma żadnej miary. SzymSiel 128.
2. »możliwy«: Możny/ quasi passiuè ktory możé być/ v. Podobny 2. Kn 434. Możny. [...] 2) möglich [...] possible [...]. T III 870.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe: rzecz można (sz. zm.): Podobny ku dostąpieniu/ wykonániu [...] Possibilis conditio [...] Fieri potest [...] Można rzécz. Kn 743. Zwołał Doktorow mąż/ rádę czyni iákoby zleczyć [żonę chorą na trąd]. Odpowiedzieli iż to nie iest rzecz można ludzkim rozumem. OkolNiebo 42. [Aniołowie] żałuią nas [...] y rátuią ábysmy co naprędzey z niepráwości nászych powstáli/ á możnali rzecz y doczesnych przygod zá grzechy násze nie cierpieli. StarKaz 304. Oycze iesli można rzecz niech odeydzie precz odemnie ten kielich [...]. BanHist 134. [...] pospolicie mowim o kosterze: że záwsze gra/ o ospálcu że záwsze drzemie/ o piánicy że záwsze w karczmie etc. nie żeby ci wszytek zgoła czas ná grach/ ná poduszce/ ná piátyce trwali/ ále że się ták tego lichá ięli żeby záwsze ileby rzecz można/ u kart/ u łożka/ u kufla nálezieni byli. BujnDroga 203.
[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]
MOŻNY
w funkcji rzeczownika
Formy:
Znaczenia:
»potężny, bogaty człowiek«: Spráwiedliwością ostrożony, Uboższy możnych kroci grozy, Wiąże swych zdrajcow w ich powrozy. Przyjętą wiárę zbor umowny Nád wdzięczny bánkiet ma godowny. JurkPieś A2. Tak zazdrość, chciwa pomsty, gdy niektórych rusza, Przez możnych mścić się zwykli [...]. VerdBłażSet 42. [Mówi Gofred:] Vmiem ia/ iáko kiedy kogo sądzić/ Możnem y chudszem iednoż práwo wszędzie. TasKochGoff 116. Ten Krolem bedzie obrąn kogo Woysko zechce I zinszemi moznemi [...]. OpalKSat 51v. Możnym się nie przeciwić, swoją mierzyć piędzią; Nikt lepszym być nie może, jak sam sobie sędzią. PotFraszBrück II 368.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: Głupi możny (bogáty)/ niéznośny. KnAd 253. ● Gdy się możni mnożą/ ludzie vbożą. RysProv 26.
[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]

MOŻNIEJSZY
w funkcji rzeczownika
Formy:
Znaczenia:
»potężny, bogaty człowiek«: Poenam na to założyć, jako i na to, aby potencią niektórzy możniejsi sędziów i pacientów nie zatrudniali, zbytniemi winami nie angariowali. AktaKrak I 358. Boiarzyn sam na zamek jadąc konia rosłego iednego, a nayczęsciey białego ma w saniach, na Chomoncie Sorok Soboli, Woznica na koniu siedzi, bez siodła, sanie usłane Niedzwiedziem, białym u moznieyszego, a u drugich czarnym [...]. MasDiar 65. [...] káżdy człowiek y wyzszego y nizszego ma niźli sam. Więc co możnieyszemu nád ubozszym wolno/ to nád możnieyszym ieszcze moznieyszemu/ ále tákże y moznieyszy niewolnik/ iáko y ow ubogi [...]. StarPopr 6. Wiem y to/ że cokolwiek tak drogiego mieli W Domiech swych/ y Archiwach/ ták rok ożaleli. Wszytkiego pod Chocimem: ledwie ze co mało Przy Krolu się/ y Trosze Możnieyszych zostało. TwarSLeg 69. [...] z kogosz dla Boga nie szydzą gdy baczą Ze sie nad swoie siły y dostatki piąc chce I zrownac z moznieyszemi [...]. OpalKSat 100v. Moia rada z moznieyszem nie zadzieray y ty Zgoła ze złym sąsiadem nigdy bez kłopota Zawsze padnie na nogi iako rzucisz kota. PotWoj 8. Iużci możnieyszy między obcymy Narody, Gdzieby z Polskiey umykać szukáią gospody: Wolą ták wielkie koszty, niźli ná obronę Oyczyzny wcześnie łożyć ná przyszłą uchronę [...]. PotPocz 24.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: Możniéyszych wády przéglądáć/ lépiey. KnAd 522.
[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]

MOŻNA
czas. niewł. ndk
Formy:
Znaczenia:
»jest możliwe«: Ojcze moj/ Jesli można/ niech mię ten kielich minie: á wszákże/ nie jáko ja chcę/ ále jáko ty. BG Mt 26, 39. Witolda wsadzonego od Krola Jagiełła Zona oswobodzieła przebrawszy go wszaty Słuzebney swey y one ząn tam zostawiwszy Lubos y sama chciała ten ciezar zastąpic I garłem go okupic by to była mozna. OpalKSat 31v. Gdy by mozna, mowić znią dzis y wyrozumiec iakim mi iest Przyiacielem. PasPam 222. Czy można-ż to, moja dobrodziejko, tak żyjąc, konserwować zdrowie, nie mieć nigdy myśli dobrej, nigdy wesołej, a przy tym jeszcze ciężkich trudnościach, kłopotach i pracach. SobJListy 229. Gdyby można, abyś Wć moje serce mogła się wybrać choć do Czorsztyna [...] tobym ja tę najgorszą drogę, która jest między Czorsztynem a Lubowlą, letko przebiegał, a tak by się obojgu wygodzić mogło. SobJListy 597. Orzech włoski iáko naywiększy przewiercieć, y tą dziurką wyprożnić do szczętu iądro, álbo wydrozáłe Iábłko wewnątrz, byle tylko twárdą miáło skorę; wnie plew, żywice (ieśli można Cedrowey) y siárki od ogniá záiętey włozyć. HaurEk 17. W czymże się dziś ćwiczy świat? Młodzi w tańcach, w piciu, Starszy jako w największym pieniędzy nabyciu; Księża w obojgu, albo jeśli na kazanie, Żeby z herbów argucyj przysposobić na nie: Ucieszyć, a można li, słuchaczów rozśmieszyć. PotMorKuk III 135. Ach Fáetoncie, iákoż to iest można: Aby się pierwsza miłość odmieniła? ClaudUstHist 87. Żeby zaś w tym Kościele był ogłos większy chwały Boskiej, ordynuję dział dwie największych z herbami Srzeniawa Stryjanki mojej, z takimi jako na Kominach w Pałacu Koniecpolskim i w Potockim znajdują się, na sporządzenie dzwonów ile można największych, czyli jeden, czyli też według zdania, więcej. KoniecJAZap 408. Ja się tylko tu pytam: czy można, żeby ten sąd na Seymie doszedł? KonSRoz 75. [...] nasza máxyma, iako y każdey wolney Rzeczypospolitey powinna bydź, wystrzegáć się ile można woyny [...]. LeszczStGłos 111. Woyska Rossyiskie zbliżywszy się ku Nieprzyiácielowi tak, że ich z Armaty dosiądz było można ánimowały go do Akcyi [...] ná zajutrz tak daleko áwánżowały się, że z Nieprzyiácielem rozmowić się można. GazPol 1736/94, 6 nlb. Żeby takowy nieszczęśliwy casus jeszcze się między składami skarbowymi kazimierskim i niepołomskim tudzież sierosławskim przytrafić miał, tedy pp. frochtarze powinni statek swój utopkowy do lądu przyciągnąć i kazawszy go zreparować, gdzie będzie można, do kasztu niepołomskiego albo sierosławskiego znowu pod ładugę podstawić. InsGór 1743 163. Wprzod użyć biedy y złego, wprzod znaczney doznać trzeba przykrości, żeby można z czasem swobodnym cieszyć się szczęściem. WiśARoz 39.
[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]

Patrz niemożny, możno, możnie, niemożno.
Autorka: RB