Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »ciemnieć«:

Rekcja: czym//od czego

Cmią się dla zalu Nieba; skały zalem kraią Vmarli postruszeni z grobow powracaią [...]. KodKon 153. [...] gdy się wszytkie oraz kámienia [w szacie arcykapłana] świeciły/ ábo ćmiły; dobrą otuchę ábo złą nowinę wszytkiemu narodowi Zydowskiemu znaczyły. StarKaz 603. Noc to ma w Przywileiu, gdy świát mrokiem się ćmi Ze wstydliwe niewiasty zastępuią dziećmi, Chroniąc się Słońcá, rzeczy przyrodzone rzkomo, Vkradkiem odpráwuią, choć wszytkim wiádomo. PotPocz 66. [...] nád złoto pięknieyszy Cmił się wárkocz, nád gwiazdy żywych przyiemnieyszy Oczu promień, gásł w cięmney zánurzony nocy. ClaudUstHist 31. cmić się. dunckel werden. s'obscurcir; devenir obscur & ténébreux. T III 151. Anielska płeć panienek, a angielska cyna, Choć nie jedno, lecz jednaż wadzi im przyczyna: Dopiero bywszy w cerze, w glansie bez przywary, Obiedwie się od cudzej ćmią i plamią pary. 430.

◼ Przenośnie: ◼ Ciemność iest skrutna w Polscze tey sie dotknąć może/ Ćmią się skárby y mieszki. Nędzá swe obroże Záłożyłá ná szyie Pánom wiele władnym [...]. JurkPos A4v. ◼ Wiemci ia dobrze namilszy moy Synu/ iż ty wzgorę/ na łonie Oyczystym masz łoże bárzo szerokie/ łoże naiasnieysze/ ták dálece iż rozum moy ćmić się musi pátrząc ná nie [...]. BirkNiedz 47.

2. »o Słońcu, Księżycu i planetach: zaćmiewać się«: Wtora plánetá Wenus: Ma tákże swe gory, y rzeki, y ćmi się ná czás iáko y Księżyc, tákże nie rowna, y w godzinách czternástu ná koło się obraca áby z káżdey strony dzielność ná ziemię wydawáłá. TylkRoz 21. Zaćmienie słońca było tego roku z wiosny in Majo bardzo straszne, bo w sam dzień przed południem ćmiło się powoli słońce i zaćmiło tak, jakoby zmrok był [...]. ZawiszaPam 363. Gdy tedy szerokości Xiężyca w pełni zostáiącego trzy ná przykład części ćmić się maią, [astronomowie] piszą, iż zaćmienie będzie ná trzy palce. Gdy się go połowa ćmić będzie, piszą zaćmienie ná 6. palcy. BystrzInfAstron K3v. S'E'CLIPSER [...] (Soussrir une èclipse, parlant du Soleil et de la Lune) [...] ZACMIC się mowiąc o Słońcu y Xiężycu ćmić się. DanKolaDyk I, 491.

◼ Przenośnie: ◼ Káżdy czás, y noc, y dzień bez wszelkiego szwánku Serce wierne, zostawáć ma w Bożym Barámku? Zakwitnąwszy raz, Wiáry, y Nádzieie Wiosną Nie pełznąc niech się Słońce, ćmi odmiáną sprosną. PotPocz 100. ◼ Gdy weń ziemia słonecznych nie puści promieni, Wtenczas się ćmi, wtenczas swe księżyc światło mieni; [...] Słońcem Boga, księżycem rozum ludzki kładę, Ziemią pijaństwo. [...] pijak się do śmierci z błota nie wypierze. Jeśli się też wytrzeźwi, bo mu trudno o to, Znowu pije, znowu się ćmi i lezie w błoto [...]. PotFrasz1Kuk II 103-104.

3. »o oczach: zachodzić mgłą«:

Rekcja: komu

Cmią mi się oczy/ Caligant mihi oculi [...] v. Slepiam/ Niédoyzrzę. Kn 85. [...] te, co często przez dziury patrzały [oczy], Będą się ćmiły i nic nie widziały [...]. LubSOrfPol 55. cmi mi się; cmią mi się oczy. meine Augen werden dunckel. mes yeux 's'obscurcissent. § iuż się starcowi oczy cmiły. T III 151.

*ĆMIĆ SIĘ
czas. niewł. ndk

Formy: cz. ter. ćmi się; ~ cz. prze. ćmiło się

Znaczenia:

»ściemniać się; zachmurzać się«: Cmi się/ Insurgunt tenebrae campis [...] Tenebrae obscurant regiones [...] Omnia nigrescunt tenebris [...] Incessunt tenebrae [...]. Kn 85. Cmi się/ Tenebrescit. Timsta. SzyrDict 36. Znali, poki się swywoli godziło, I światło sobie poważali drożej. Noc dniem nie była, we dnie się nie ćmiło Ani tanecznik wyskakiwał hożej Niż się godziło [...]. LubSOrfPol 123. Ćmi się, es wird trübe. BierSłowa 13.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ ćmi się komuś, ćmi się komuś w oczach »komuś robi się ciemno w oczach; komuś robi się ciemno w oczach«: cmi mi się; cmią mi się oczy. meine Augen werden dunckel. mes yeux 's'obscurcissent. § iuż się starcowi oczy cmiły. T III 151. TROUBLE [...] Je vois trouble et les jambes me manquent d'inantion [...] CMI mi się w oczach y nogi podemną słabieią. DanKolaDyk II, 558. ◆ ćmi się komuś w głowie (sz. zm.) »komuś się mąci w głowie«: Rozum w Winie się topi/ gęste kieliszki/ Ná lały po szyię kiszki. W głowie się ćmi/ mozg kręci/ lice czerwieni/ Ják słońce ná wiátr w Jesięni. KochProżnLir 204. Ej, hej! Podpiłem sobie u sąmsiada mego Gorzałki arendarskiej. Coż komu do tego? Aże świata nie widzę, a ćmi mi się w głowie. ChłopSasRzecz 216.

[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]