Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »skóra, także wypchana, zdarta ze zwierzęcia lub innej istoty, np. postaci mitologicznej, upolowane zwierzę, zdobycz myśliwska; zrzucanie przez węża starej skóry na wiosnę«: Gniazdo jaskółcze na proch spalone i i to pomaga, także i łupież wężowy na proch spalony, a zmięszany z lodowatym cukrem. DorHipTur 184. Kruk, zajźrząc pawom tego, że miedzy pięknemi Ptaki są poczytani stąd, że złocistemi Ozdobili się pióry, nalazszy zdechłego Pawa pierze, przybrał się w onę łupież jego; A wszedszy miedzy pawy, pochlebuje sobie, Pogląda, dziwując się sam swojej osobie. VerdBłażSet 69. Nikánder o Dryakwi pisząc/ przydáie to/ że nietylko wzrok przez zimę w iámách mieszkáiący[m] námdlony/ vżywániem liścia tego Włoskiego Kopru gádziná posila/ y znowu iákoby do niego przychodzi/ ále y gnuśności po wylinieniu z łupieżá swego/ ktora nań przypada/ pozbywa/ á do chyżości y czerstwości go przywodzi. SyrZiel 392. Tám beło wszystko własnie wydrożono/ Iáko Herkules kądziele pilnuie: Wprzod niebo dźwigał/ á teraz wrzeciono Kręci: miłość się śmieie y ráduie. Kęs dáley widzą Iole/ á ono Igrzysko stroiąc bułáwę piástuie: Y ná pieszczonych członkách miásto száty Lwá Nemeyskiego ma łupież kudłáty. TasKochGoff 398. Ktory człowiek porowna wzrokiem z Orłámi? ktory wonią sępy/ psy myśliwe? kto prędkością wyciecze záiącá/ ieleniá y ptaki wszytkie? kto mocą lwy y słonie przeydzie? kto życiem węże/ ktorzy ná despekt człowiekowi stárość z łupieżą swoią zrzucáią/ y wracáią się do młodości swoiey? BirkNiedz 41. Tám wskok ieden miłuie/ Druga przed imieniem Miłośniká vcieká/ gęstym leśnym cieniem/ Y łupieżmi zbitego źwierzá ciesząc siebie. OvOtwWPrzem 28. Ageronowicz trochę názad vstępuie/ Lwim łupieżem nabiegi iego [węża] zátrzymuie: Y wystáwioną bronią pászczekę ziáiącą Zádzierżywa/ do siebie się przymykáiącą: On srożeie tym więcey/ cięszko rozgniewány/ Y twárdemu żelázu prozne dawa rány: Y ná oszczep podány náraża swe zęby. OvOtwWPrzem 104-105. Sam Meleáger/ swą nań nástąpiwszy nogą/ Y vciąwszy mu [dzikowi] mieczem/ iego głowę srogą/ Rzekł: Monákryiska dziewko/ weźm zysk mego práwá/ Y niech ztobą w dział idzie/ ręki moiey spráwá. Iákoż/ łupież twárdymi ostry szczecinámi/ Y pysk iey záraz oddał/ z wielkimi zębámi: z ktorego ona będąc kontentá towáru/ Cieszy się/ y dárem/ y sprawcą niemniey dáru. OvOtwWPrzem 320. SMoká przeważnie/ prawdá to zábiłem/ Ieśliż trudnego sile co słoneczny/ Zywot zginionym mieszkáńcom wrociłem/ Y Erycynom lás od tąd beśpieczny/ Ogromny łupież w Delphie powiezsiłem/ Ná wieczną pámięć y ślub sobie wieczny/ Co to Iuppiter? wszytkie mieć chce chwały/ Piorunom swoim. Tęzsze moie strzáły. TwarSDaf 21. [...] To zła kiedy drugiemu poslą Woiewodzki Stołek wysoki a on godzien miasto tego Aby zaieczego łupieza z Kądzielą Aprzytym powroz posłał [...]. OpalKSat 55. Lupies Vernatio. SłowPolŁac 30. Vernatio Lupies. SłowPolŁac 140. Wtem Merkuryjusz, lecąc ku dołowi, takie mi o niej [nowej gwieździe] zwiastował nowiny: "Nowy, o siostro, przybył Atlantowi Ciężar na barki, niebu ku ozdobie I wiecznej sławie polskiemu krajowi: Cny Otwinowski, naskarbiwszy sobie Sławy u świata, u braciej miłości, Łaski u bogów, zostawiwszy w grobie Śmiertelny łupież i oziębłe kości, Lepszą swą częścią przeniknął obłoki I usiadł w niebie, w gwiazdecznej światłości. MorszAUtwKuk 142. Tak i odcięta od własnej gałęzi Latorośl w nowym pniaku się przyjmuje; I smok dorosły afrykańskiej więzi Łupież porzuca, kiedy wiosnę czuje; Tak i jedwabny worek, co go więzi, Robak na nowy żywot przegryzuje; Tak i jaskółki, zbywszy zimnych lodów, Dobywają się lecie z mokrych chłodów. MorszAUtwKuk 202. [...] niedługo potym przyiechali dway Młodziency ieden Polynices, adrugi Fideus, tamten Lwim ten Odyncowem, okryty łupiezem [...]. PotPrzyp 13v. Prowadzieł leda Holik, leda ciura podły W rzędach Konie okryte bogatemi siodły Skrzydła, kity, Lamparty, y Tygrysy swieze Kawtany złotoryte, strasznych Lwow Łupieze Łuki, szable, zawoie, Pięniądze y szaty Diwdiki y czapragi hawtowane w Kwiaty Bonczuki y chorągwie, y rynsztunek iny [...]. PotWoj 83. Ná Sádno świeze. PRoch złupierzu wężowego posypány wszelákie sádná goi. HaurEk 53. Niechżeby jeszcze młodzik albo lekki gaszek Przewoźnych na się pstrocin nawdziewał i blaszek, rzekłby kto: jako we łbie, tak i ciało stroi, Oboje pięćdziesiąte latko uspokoi; Ale senatorowi, który tak dalece Wszędy powinien swojej przestrzegac grandece, Ale kawalerowi, któremu grzbiet skrzywił Twardy kirys, i słusznie każdy by się dziwił, Gdyby marsową cerę i ono lwie serce W malowanej na starość miał ponosić derce, Pod lamparcim łupieżem hartowane członki Miał przyodziewać w młodych małżonków zasłonki. PotFrasz2Kuk II 227. Źleś postrzelił niedźwiedzia, wpadszy mu sam w kielce, Miły Jerzy, w konkredyt zapisawszy Strzelce. Dostałeś się, nieboże, w tak długą niewolą, Bo juz piąty rok, jako na tobie go kolą; I podobno ten koniec będzie przy herapie: Kto inszy łupież weźmie, a ciebie podrapie; Tyleć i Meleager odnosi zdobyczy, Dawszy w łeb, imo wujów, Atalancie, dziczy. PotFrasz2Kuk II 436. Ztąd skarby; ktor w zaboy ludzi pedzą Ztąd on smok Pytho; pokazał się swiatu Co łupiez iego Delphy dotąd wędzą Ozdobne cieniem laurowego kwiatu Tu dzieciom wzrostu Bogowie nieszczędzą Aloeusowym; ze rowien brat bratu Gdy z Peliona; obłokow siągali Ossę nań kładąc; bieg im tamowali. LucChrośPhar 187. Miásto Pácholąt, y Strukcászych będą Cyklopi, Antropophágowie, y Iestrygonowie w nową ustroieni bárwę. zrobioną z łupiezy iádowitych pádálcow. AndPiekBoh 102. Tám, zwyciężcá. gdy narod Olbrzymow zuchwáły Zniosł Iupiter: po bitwie krwáwe spoliały Złożył; że káżde práwie tryumfalną nosi Drzewo zdobycz, lás cáły, w ktoryą głosi. Wiszą członki niezmierne, y okrutne głowy Rospięte po gáłęziách strách spráwuią nowy. Leżą gę[st]ym piorunem zdziuráwione skory, Bielą się z martwych kości wyniesione gory. Tu od stá rámion cięszkie Egeoná miecze, Rowno z ziemią schylona drzewá gáłąź wlecze. Tu Ceus swym orężem grubą Sosnę chyli, Tu Mimás, tá się z zbroią Ofioná sili. Srodkiem stoi naywyższa iodłá, co srogiego Ma łupież Enceládá Krolá Olbrzymskiego. ClaudUstHist 41-42. A gdy łupież ieleni spuścił z ogromnego Kárku [Achilles], gdy bluszczem łono, y włosu złotego Purpurową promienie, otoczywszy wstęgą: Porwał dzidę kwiecistą, y ręką ztrząsł tęgą: Dopiero wszytkie stáną w koło stráchem zdięte; Nań pátrzą, porzuciwszy ofiáry záczęte. ClaudUstHist 134. [O zabitym smoku] A psi żadni y krucy/ ták sprosną się stráwą Brzydząc dotąd/ niedotkli ścierwu namniey iego Procz sam łupiesz od słońcá uwędzony z niego [...]. TwarSPas 68. Rzekę wyraźniey; słow mych powiádacze, Gdy żywey práwdy stáną się tłumacze, Skruszą mu [szatanowi] głowę, i szukáiąc zysku W cnotách; będą go mieli w pośmiewisku. Niewody; iego skorą i łupieżą Nápełnią; gdy się prości do nich zbieżą, A głowę sámą, iák rybámi, cháty Skoro się podda mądry i bogáty. ChrośJob 162-163.

◼ Przenośnie: ◼ Ledwiem co kosę w ręce wziął, vstroiwszy się w łupiez chudáwy, áliści wzáiem śmierć vstroiona w zupan y ferezyą rysią z kołnierzem, przechadza się po rynku wszystkiego świátá w mármurkowym słyku, przypasawszy Tyráński páłász do boku, ktorą wszyscy być rozumieli Bohátyrem strasznym wywędzonym trzecioletnią Fráncą. AndPiekBoh 61. ◼ Jeśli to prawda, co kiedyś uczony Mniemał i twierdził filozof z Krotony, Że dusze ludzkie, doszedszy swojego Kresu i ciała pozbywszy pierwszego, W inszy się łupież na nową słobodę Przenoszą, w inszy kształt, w inszą urodę. MorszAUtwKuk 170-171.

2. »łuska, łupina, skorupa, kora«: Łupież rozmáity/ v. Łupiná/ Łupiny. Kn 374. MOwią dawno, Sam dwiemá Herkules nie zdole, Widząc: nieprzyiacielskich szykow, pełne pole, Nie śmie dác w máłym poczcie, bitwy Leszek wtory Więc usłucha Zołnierzá swego rády, ktory, Nádárszy skor z Olszyny, z Iodły, z Lipy, z Brzozy, Tákiemi Tarczámi swe oświeci Obozy. Iákby z Polskiey, posiłkiem, w nocy, wspárty; świeżem, Vstrászy Moráwiánow drzewiánem łupieżem; Ktory, gęsto po bliskich powieszony krzakách, Czynieł bláskiem słonecznym żołnierzow w szyszakách Nie pierwsza to u sławnych Woiennikow sztuká, Ták Hánnibál ostrożnych Rzymiánow oszuka. PotPocz 40. Łupież, f. & m. Łupieżtwo Schinderey, Rauberen, Plündrung. le pillage, rançonnement; action d'écorcher, de piller le gens; dépouillement, pillerie. § złupienie kościołow, domow. *łupież, łupina. abgeschälte Schale oder Rinde. écorse ou peau ôtée. łupieże, plur. Schuppen auf einem Kinder-Kopf. écailles ou crasse de la tête d'un enfant. T III 767.

3. »krosta, strup«: Łupież y Páprzyská z głowy wychędaża nasienie Kopru Włoskiego miáłko vtárte/ á w winie záczynione/ nácieráiąc iáko máścią/ głowę. SyrZiel 387. Páprzyská y łupieże ná głowie. Strupy y párchy ciekące/ Tákże Wrzedzienice y bolączki ná głowie ciekące goi/ wychędaża/ tenże korzeń [lilii] z miodem vwierciawszy w donicy/ á námázuiąc abo plastrem kłádąc. SyrZiel 578. Páprzyskom. Lupie żom. Strupom Parchom. wrzedom [!] ná głowie ciekącym. SyrZiel 578 marg. Lupieżom y otrębowátości ná ciele/ tenże sok [z lilii] iest lekárstwem/ ciáło nim nácieráiąc. SyrZiel 579. Item, W winie á w ługu ostrym ziele to warzone przemywáiąc to czyni/ á nie tylko z głowy páprzyská/ ále ze wszytkiego ciá łá łupieże/ ktore iáko otręby bywáią/ ściera y spądza. SyrZiel 587. Pęchyrzowi záwrzedziáłemu/ okrostáwiáłemu/ z ktorego Lupieże moczem iáko miąssze otręby odchodzą/ iest osobliwym lekárstwem [kozi parsk]/ liście w winie biáłym dobrym warząc/ á piiąc. SyrZiel 792. W nozdrzách będą li krosty/ łupieże/ mięso nárosłe/ (Polipum y odenas zowią) tą wodą ciepliczną rátowáć się mogą. SykstCiepl 143. Z nozdrz krosty/ łupieże/ mięso nárosłe sarkániem znosi [woda drużbacka]. PetrJWod 15. Nie od brodyć záczyna [franca]/ y imię insze ma/ bo ią mądrze niektorzy názwáli Pudendagram, ále y brody nie miia: Skąd według wielkości y zástárzáłości tey choroby/ głowá y brodá z włosow obłázi/ powieki y brwi spływáią/ słuch ginie/ nos pruchnieie/ mowá się mieni/ podniebienie wypada/ twarz y ciáło łupieżem brzydkim/ guzámi/ pontałámi obrasta [...]. PetrJWod 18. Ná suche strupy z łupierzámi. Weźmi wierzchołkow Centuriey, kobylego szczawiu z korzeniem, Bożego drzewká, skory dębowey, káżdego po gárści, Aloesu prostego utártego, Háłunu, ileć się zda, warz w ługu z głąbow kápustnych zrobionym, tym myi głowę, á po zmyciu smáruy oleykiem z orzechow Włoskich. PromMed 110-111. [...] pospolicie czyli drapiąc, czyli nie, opadáią łupierze niby łupiná z ryb [świerzb]. CompMed 487. Ná suche strupy z łupierzámi [leki]. CompMed 519.

4. »choroba skóry objawiająca się łuszczeniem się na głowie zrogowaciałej warstwy naskórka; drobne płatki łuszczącego się naskórka«: Porrigo. Furfuratio, Łupieże z głowy [...]. CompMed 11. Łupierze z Głowy spędza wodká wypalona z kwiátu wierzbowego [...]. CompMed 89. Łupież, f. & m. Łupieżtwo Schinderey, Rauberen, Plündrung. le pillage, rançonnement; action d'écorcher, de piller le gens; dépouillement, pillerie. § złupienie kościołow, domow. *łupież, łupina. abgeschälte Schale oder Rinde. écorse ou peau ôtée. łupieże, plur. Schuppen auf einem Kinder-Kopf. écailles ou crasse de la tête d'un enfant. T III 767.

5. »grabież, rabunek; to, co zagrabione, zrabowane«: A mysmy się spodziewáli/ iż miał tego Rotmistrzá zfukáć y zgromić Pan: áza táki stan tego nie godzien? áza nie łupieżą y krwią niewinną żyw? áza nie tákiey sweywoley pełen/ dla ktorey godzien gniewu dobrych ludzi? BirkNiedz 102. Teras nie masz nic, cosię obiecáło WSzytko zginęło, y w szytko Vstało, WSzędzie rabonkow pełno y Łupiezy Koscioły Swięte s kosztownych odziezy Z skarbow, y z wszytkich Splendorow zdzieráią, Domy Slacheckie gdy chcą náiezdzáią. OblJasGór 75v. Na inszym mieyscu z Łupiezy Vbogi Prasy nad káne stoią iáko brogi, Fanty w nich widáć, smiérmięgi zupąny, Lemiesze, iarzma, sierpy, y Kaftąny, A co dziwnieysza z Vcisku wielkiego Krew się znich toczy do Nurtu iednégo. OblJasGór 145v. Głowę mu [Rufusowi] utną, ktorą w tym ogrodzie Wzniesc rozkazała, msciwa Białogłowa. Tenze Sieroty szwank niewinny bodzie I łupiez z ichże fortun iednakowa. ChrośKon 177. Ani ta łupiesz będzie nam przeszkodą Do powinnego ukontentowania; Kazdy po pięćset czerwonych nagrodą, Odbierze pewnie z naszego nadania. ChrośKon 276. Znalazszy Anton Brutusowe ciało, Kosztownym zaraz okrył ie szkarłatem, I roskazawszy; azeby zgorzało Stroiem ostatni stos uczcił bogatem; A skoro mu się wywiedziec dostało, Ze sługa iego obłowił się na tem I odzież skradszy, y stroy pogrzebowy, Smiercią go skarał, za łupież takowy. ChrośKon 311. Mieszkancy sami, kiedy im dopiecze, AEnobarb zdzierstwem nakoło niemałem, Niepuscili go; ze szedł z Rabownikiem I że z Pompeiem ziął się Przeciwnikiem. XLVI. Zwłaszcza, ze tamten Zdraycą osądzony, Po Philippenskiey walce w nich uderza, I nad Jońskim morzem grabiąc plony, Do Włoch na łupież popuszcza Zołnierza, Tosz moie Nawy, łodzie, Galeony, pod Brundusium spali y rospierza. ChrośKon 383. Bo krom Sławy w odwadze, y samá fortuná, Do mieyscá się y skłádu, wiąże tego Runá Y tak było: áni się, w swey wrożce záwodzi, Bo cokolwiek Grecya żywey miáłá młodzi. Ktorych wszytkie ięzyki, wszytkie Xięgi głoszą Wsiadszy w Argos, ná morze, łupież on unoszą: Ani go Krol, áni smok, mogł obronić czuły, Z tąd Herb Iunoszá, naprzod; swe wzięłá tytuły. PotPocz 96. DE'PRE'DATION, subst. f. (Pillage, pillerie.) Direptio. RABUNEK Rubież Łupież. DanKolaDyk I, 447.

◼ Przenośnie: ◼ Ale iákimże sposobem tá Oblubienica to serce wzięła? Abstulisti? wzięła go wiárą; iáko mowi tłumácząc to mieysce Paulinus Swięty: Laudat Deus rapinam fidei, chwali Bog łupież wiáry, wiárá to serce zrániłá, Vulnerasti, zrániwszy, iáko swoie wzięłá, Abstulisti [.] MłodzKaz II, 346.