Słownik XVII wieku

Słowniki:
SXVI, Kn, T, L (XVI-XVIII), SWil, SW, SJP notują
SStp nie notują

Formy: st. równy lp M. m lotny; ż lotna; n lotne; D. m lotnego; ż lotnej; n lotnego; C. m lotnemu; ż lotnej; n lotnemu; B. m żyw lotnego; nżyw lotny; ż lotną; n lotne; N. m lotnym; ż lotną; Ms. m lotnym; lotnem; ż lotnej; lm M. mos lotni; nmos lotne; D. lotnych; C. lotnym; B. mos lotnych; nmos lotne; N. lotnemi; lotnymi; Ms. lotnych; ~ st. wyższy lp M. n lotniejsze; lm M. mos lotniejsi; B. nmos lotniejsze

Znaczenia:

1. »przemieszczający się w powietrzu«: Niech krzykną pieniem weselnym kościoły, wtórząc głos słodki z lotnymi anioły. MiasKZbiór 223. Phebus płaczliwie Syna swoiego wołał, ktory nieuczonie [!] Lotne wozy kierował y szalone konie Kędy załosne siostry bursztynem płakały. ArKochOrl 25v. Uczy go [Logistylla Rugiera], co ma czynić, kiedy się ma puścić W górę na lotnem koniu, co kiedy się spuścić, Co kiedy prętko lecieć, albo chce kołami, Co kiedy ma stać w miejscu, ważąc się skrzydłami [...]. ArKochOrlCz I 213. [Rugier do Angeliki] weź i tarcz i konia lotnego, Jedno mi nie kryj lica swojego pięknego. ArKochOrlCz I 228. [Rodomont] puszcza się w też tropy, Gdzie szkapa opętany ślad niósł lotnej stopy. ArKochOrlCz II 318. Tak Rodomont w postępku każdem onem czasem Niestrwożony, foremnem obegnany lasem Strzał lotnych i oszczepów, z niezmrużonem okiem Idzie do rzeki lekkiem i leniwem krokiem. ArKochOrlCz II 42. Lotny/ latáiący. Volatilis bestia [...]. Kn 370. Być też byłá [Medea] lotnemi/ w powietrze nie poszłá/ Smokámi; kaźń by byłá hániebną odniosłá. OvŻebrMet 171. A tym czásem ná śrzodek pol Iuno poyźrzáłá/ Gdzie gdy lotne mgły w kupę zebráne vyźrzáłá Ná kształt nocy w iásny dzień/ wielce się zdziwiełá [...]. OvOtwWPrzem 35. Ale on [Phaeton] nic niedbáiąc/ żártkim ciáłem spieszy Ná lotny woz/ á stoiąc ná nim/ tym się cieszy/ Ze wodze pozwolone wziął iuż do swey ręki [...]. OvOtwWPrzem 55. Wojny nie słyszał [mieszkaniec wsi] ani widział bitwy, Prócz między drobem [!] z lotnymi rybitwy, Oprócz niekrwawej, którą zwodzą bycy Przy jałowicy. MorszAUtwKuk 164. Wnet się wszyscy, zezwolą: zeby wtakiem razie Do Zygmunta na lotnym wyprawic Pegazie Avizuiąc o wszytkim: prosząc poki zieie Chodkiewicz: niech przybywa: niech Woysko zagrzeie. PotWoj 146. Beżźenna siostra [Pallas], bratu [Perseuszowi] już lotnemu Ze iey miał głowę [Meduzy] przyniesć, pomoc dała. LucChrośPhar 308. Staję się komorem lotnym, Na twe usługi ochotnym. ZbierDrużWir I 46. Ledwiem domowił słow ostatnich, iużci Zniknęła z oczu moich Pustelnica; Właśnie iak okręt gdy żagle rospuści, Albo iak lotna wzbiie się Orlica, Tak za nią śladu nie postrzeże oko [...]. DrużZbiór 192. Lotny. 1) fliegend [...] qui vole; volant [...] krogulec na raźie za przepiorką będźie lotny, lecz w lataniu swoim prętko ustaie. T III 756-757.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ lotny koń »Pegaz«: lotny koń. der Pegasus. le Pégase. T III 757.

a) »służący do przemieszczania się w powietrzu«: Niech nie ufa Zwierz nogom? Ptak lotnemu pierzu [...]. PotPocz 105. [Zefir do Adolfa] Moie cie skrzydła lotne záprowadzą, Ná Wyspę [...]. DrużZbiór 232. Nic niepozwalay co widzisz z mą zgubą, Nie puść mnie, gdzie chcę, zábroń mi gościnca Ktory prowadzi wolą w ciemność grubą, Zprowadź z tey ścieszki, co nią szedł złoczyńca, Jeźli wylecę, przytrzyi lotne piorko, Chceszli, złam skrzydło mądra Dyrektorko. DrużZbiór 239.

2. »szybki«: Koń bystry/ Białogłowá stroyna/ Ptak lotny. Niemogą ládáiáko obrocic się z czásem. ŻabPol A4. Lotny aliter v. Prętki. Kn 370. [Tatarzy] wpadáią iáko psi záiuszeni, lotną prędkością y gotowością, w Wschodnie, w Zachodnie, w Południowe y ná Pułnoc leżące Prowincye moie [...]. AndPiekBoh 1. [...] roskazałem sławie lotney posłáńczyney moiey, áby dawáłá znáć po vniwersálnego świátá gránicách o cci moiey [...]. AndPiekBoh 30. Sło[ń]ce wlotney zartkości, prętko, prętko raz y drugi, skosztowawszy potraw, swey dopadszy złocistey károcy, idąc w drogę, mnie iedurnusienkiego zostáwuiąc v stołu swoiego. AndPiekBoh 37. [Moje życie] Lotniejsze niż ptak, jako żółw leniwe, Spokojne jak wiatr albo srebro żywe. MorszAUtwKuk 272. Jakoż cię zaraz, bezrozumna igło, Karanie z nieba lotne nie prześcigło, Żeś śmiała palce tak udatne zranić. MorszAUtwKuk 44-45. [Panna do kawalera] Chwal się jak chcesz; nie takem rzeczy niewiadoma, Żeby mi wasza chluba nie była znajoma. I pierwejby mogł stanąć bieg lotnego słońca, Niż bych ja waszych kunsztow przebiegła do końca. TrembWierszeWir II 245. Nie mogł się Zorawinski, ządzy odiąc dłuzy Widząc na Lotnych seklach gdy chłopi dosuży Z naszemi uiezdzaią [...]. PotWoj 146. [...] podzmysz między Turki Z ktorych zaden, niczym się nigdy nie zasłoni Zeby siebie y lotnych, nie obciązyc koni [...]. PotWoj 170. [Niech mi się godzi] tę lotną tryremę, która po troistych przezacnych przodków Twoich cnót i sławy nieśmiertelnej rzekach nienaruszonym żegluje styrem, pobożnego i świątobliwego pragnienia napełnić towarami [...]. HugLacPrag 17. Mnie záś niech by to vrázy nie niosło/ Ze moiey Łodki niedołężne wiosło/ Niemáiąc Zaglow do lotnego biegu/ Trzymá się brzegu. SławWikt Dv. Rozbiegła się lotnym zapędem/ iako szeroki świat/ ogromna i ozdobna sławá nieporownánych zwycięstw/ W. K. Mości w iednym i drugim miesiącu/ wielu wiekow/ i wielkich Krolow zrownawszy Historye/ stipata centum bella furoribus, áni słychánym áni czytánym podobno sukcesem/ W. K. Mość skończyłeś. PisMów II 207-208. Beliowie są nákształt Lokáiow/ á iż pospolićie bywáią chyźi/ y lotni w biegu/ często ich do Iánczarow przyimuią. RicKłokMon 237. [Daulet] Na cudzoziemskie, z sługą wsiadł okręty, Ktore pusciwszy lotnym wiatrom cugi, Za Swiat: za morskie, zaniosą go męty [...]. PotSyl 44. [Ciało zmartwychwstałego Chrystusa] Ktore iáko iedna bryłá grubey vdeptaney gliny ciężało/ bystrzeysze nád lotne wiátry/ prętsze nád słoneczne promienie/ w iednym ocemgnieniu gdzie záchciało stánęło/ wszytkie zápory przenikło/ przebyło. BujnDroga 403. Nád wiátry skrzydłá [feniksa] lotniejsze, obłokiem Pozłotá zdobi przyodziane bokiem. ClaudUstHist 57. Szosta Zagadka Krolem iestem á tákim, ktorego Poddani Lotnieysi są dáleko, niż krok Sarn y Łáni. [...] Jest to Orzeł Krol Ptáctwá [...]. ChmielAteny I 882. Lotny [...] 2) schnell, hurtig [...] rapide, vîte prompt [...]. T III 756.

3. »szybko przemijający«: [...] żaden lotnym godzinom wodzów nie ukróci, a która już minęła, nazad się nie wróci. HugLacPrag 65. Natura lotnym czasem wszytkiego pościga. Wszytko czas i natura jednym wózkiem wiezie: Wszytko, co z ziemie wstało, znowu w ziemię wlezie. PotFrasz4Kuk I 379. Jeżeli sławy w szczęściu, jakoż znaleźć w rzeczy tak odmiennej rzecz tak lotną? O tamtej mówią: volubilis errat, o tej zaś: momentis constat. A jeśli pierwej w sławie szczęścia poszukać przydzie, a jakoż postrzec w rzeczy lotnej rzecz tak często mieniącą się? LubSArtDąb 506.

Słowniki:
nie notują

Najwcześniejsze poświadczenie: 1613

Formy: lp D. n lotnego

Znaczenia:

hasło w opracowaniu - nie podano jeszcze definicji[Odnóżki koniczy] w wierzchach swych po 3. tylo listeczki przyokrągleysze niosą/ podobne liścim [!] drzewa Lotowego ábo lotnego/ tákże wełniste. SyrZiel 1439.