W TRAKCIE OPRACOWANIA Data ostatniej modyfikacji: 12.09.2023
PIES rzecz. m
Słowniki:
notują
Formy: lp M. pies; D. psa; C. psu; B. uż. żyw. psa; N. psem; ~ lm M. uż. osob. psi; uż. nosob. psy; D. psów; C. psom; B. uż. osob. psów; uż. nosob. psy; N. psy; Ms. psiech
Znaczenia:
1. »zwierzę domowe«: NIe dawajćie świętego psom; ani miecćie pereł wászych przed świnie: by ich snadź nie podeptáły nogámi swymi; y obroćiwszy śię/ nie rozszárpáły was. BG Mt 7, 6. Ludem świętym będźiećie mi/ á mięsa ná polu rozszárpánego jeść nie będźiećie: psom je wyrzućićie. BG Wj 22, 31. Piés/ Canis, [...] kundél/ brytan/ chárt/ wyżéł/ ogar [...] Kn . Nienowina to siedmdziesiąt razęm Nogi y ręce obciąwszy zelazęm krolom pod stołęm zepsy zbierać kości. PasPam 110. Związkowym bylismy tak mili iako iez psu co go chce zieść a ukusić go Nie moze. PasPam 154v. W iedzięmy w Miasto nic tylko znowu psi się podraznili. PasPam 236v. Wydra obaczyła psa niedomowego. PasPam 252v. Ięno iey pies powąchał a ona [wydra] skrzeknęła przerazliwie to pies zaraz uciekł. PasPam 253. Wszyscy zanim bawet y ten chowany [zając] kiedy widział że psy skoczyli to tez y on za nimi poskoczył. PasPam 256v.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe: pies wściekły: Słowá dobrego Kácerzom nie dáią Oycowie święci/ przyrownywáią ich psom wściekłym/ wężom/ bazyliszkom/ smokom łuskowátym/ sowom/ krowkom/ ktore w gnoiu gmerzą/; żabom/ muchom/ pluskwom/ ktore poki żyią kąsáią/ gdy zdechną śmierdzą/ trędowátym/ piecom nápalonym/ w ktorych chleby Antychrystowi pieką/ koczkodanom/ máłpom/ páiąkom/ prochnowi/ członkom zgniłym/ iászczurkom/ ktore żywot Kościołá Páńskiego gryzą/ centaurom/ to iest chłopobykom/ puchaczom/ onokrotalom/ ábo bábom z klekotkámi/ cyklopom onym/ ktorzy się w iáskiniách Etneyskich y porodzili y pochowáli. BirkRus 33. ▲ gończy pies »pies używany do ścigania zwierzyny w czasie polowania«: Z tegom tylko był tam kontent zem Liszek Szczwał bardzo Siła. Troygiem Chartow bez Gonczych psow. PasPam 229v. ▲ pies łowczy: Piés łowczy węchem śledzący zwierzá ábo ptaká/ iáko ogar/ wyżéł [...]. Kn 693. Canis venaticus [...] Piés łowczy. KnŁacPol 107. ▲ czarny pies: Kruczék/ czarny piés. Kn 693. ▲ pastuszy pies: Pástuszy piés [...] cum seris pugnans. Thous, Tigris, Dromas, Podargus, Pteralas, Lælaps, Ladon, Labros [...]. Kn 693. ▲ pies brytański: ▲ pies angielski: Chcąc mieć polowanie do pola par fors podobne, ordynowałem tak po psy angielskie gończe, jako też po pikierów doskonałych w cudze nacje. RadziwHDiar 73.
Związki frazeologiczne: bać się kogo, czego jak wściekłego psa »BAĆ SIĘ«: ◆ jako psów »pogardliwie - wiele, mnóstwo«: Naginęło tego iako psow. PasPam 236. ◆ jechał was pies »przekleństwo«: Widzą że nas rozerwac nie mogą poczną wolac wroccie nąm naszych Iechal was pies zostatkięm. PasPam 157.
Przenośnie: Piés ná nogi tr. i. zły ná nogi. [...] v. Koń potkliwy. Kn 693. ◼ Piés ná robotę. vide Niérobotny. Kn 693.
2.ekspr. »o człowieku«: Piés/ tr. Canis, per conuicium homo dicitur etiam apud Latinos [...] Jáko pśiéz Græci similiter, Homer. Iliad [...]. Kn 693. Jeszcze nie przeminęło całe pół miesiąca, A już śmierć dobierała piątego tysiąca; Przetoż wszytkim się zdało, by i skórą własną Ubłagać psów zajadłych [kozaków] archandyją straszną. ZimBSiel 169. Kiedym mowił że mi mieczęm y Smiercią grozą Obrocił się krol do Podkomorzego koronnego y rzekł pies to mowił. PasPam 149a. Pewnie tak wielkiego stada nie upasiesz... chyba zebys się na tych psow spuszczał ktorych wedle siebie masz dostatkiem. PasPam 196.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe: jako pies: Kn 693.
3. »o innym zwierzęciu«
Ustabilizowane połączenia wyrazowe: pies morski »foka«: Powyłaziły na owe Skały Delfiny okrutne, wielkie psy morskie y innsze zwierzęta rozne. PasPam 65v. ▲ pies morski ryba: Piés morski rybá/ ábo Rybá chrzestkowáta rozmáita. Kn 693.
4. Dubium hasło w opracowaniu - nie podano jeszcze definicjiW tym mieyscu tak iest morze przezroczyste że na Sto Lutrow psow w zgłąb obaczyć moze naymnieyszą rybkę. PasPam 65v.
Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:
Związki frazeologiczne: bać się kogoś, czegoś jako wściekłego psa »bardzo bać się kogoś, czegoś«: A żeć się ludzie czásem kłániáią/ tedyć tego dla twoiey poczciwości nie czynią/ ále że się ciebie iáko psá wściekłego boią. StarPopr 31-32. ◆ psu wstyd dać »nie wstydzić się swojego postępowania«: Gdy tedy psu wstyd dawszy na nią następowali ona na nich y patrzyc nie chciała dopieroz słowa zadnego nie wymowiła wszytka wstydem iako krwią oblana [...]. HistŚwież 304. ◆ jechał kogoś pies: PasPam 157.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: Kto się opsá y o chłopcá nie weźmie/ nieweźmie się y ożonę. RysProv VII, 6. ● Ze psy w rząd/ z kotki w taniec. RysProv Ap 2-3. ● Konia chromego/ Psá leniwego/ Chłopá piiánego. Iednákie pożytki záwsze. ŻabPol A3v. ● Pies przy kości, chłop w miłosci, nie rad towarzyszowi. JaśDict 117. ● Psu vbitemu dość kiy vkázáć. KnAd 907. ● Lepiey bogáty psá ćwiczy/ niż vbogi Syná. RysProv VIII, 4. ● Piés gorszy co milczkiem kąsa. KnAd 840.
[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]
Autorzy: SPas, MBM