▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ żelazne baszty: Gdy tedy Elearowie niespodziewanie pod miasto przyszli, [...] co żywo do miasta uciekało, a osobliwie panowie wojacy, w żelaznych basztach, z ciężkiemi muszkietami, ktorych [...] niechcieli wpuścić panowie Opolanie, a owi też szturmem raczej dobywać się do miasta chcieli, aniżeli przed bramą od Polaczków być wysieczeni. DembPrzew 59. ▲ garniec żelazny: garniec żelazny. eiserner Topf. houle. T III 364. ▲ blacha żelazna (sz. zm.): Potym [zioła] miedzy dwie blásze żelázne/ á na pálec wzmiąsz [...] kładą. SyrZiel 122. W niej [łazience] piecyk malowany nowy, kociełek miedziany nowy na łańcuchach i hakach żelaznych wiszący i blacha żelazna. InwKal I 104-105. Z izby bokowej komora, w niej piec polewany, z kominem i blachą w nim żelazną, okien szkalnych w drzewo dwie. PiotBrań 413. Były tez ręczne pociski ktoremi Rzymscy zołnierze tak zręcznie ciskali iz niemi mierniey nizeli z łuku strzałami do Celu trafiali, a w co trafili tedy by tez w zelazne blachy rzecz uzbroiona była, na skroz ią przebiiali. SzołHist 19v-20. Podstaw pod nos chorego blachę żelázną rospaloną, żeby na nię krew kápáłá. PromMed 98. ▲ żelazna blacha (sz. zm.) »zbroja żelazna«: Po nich idą Pancerni, po Pancernych wSworze Z dragony wSwietney Łosi RaitaryaSkorze ToszPiechota, zelazną głowy kryta blachą. PotWoj 88. Oboyczyk szyię wscięga, gdzie czołdary były Perłowe, a zas blachy zelazne zakryły Tył y przod piersi. DrobOpow 43. Zelaznymi się blachy męznie uzbroiwszy [Jagiełło] Dosiądzie pod Rumelskim siodłem cisawego konioa. DrobOpow 108. ▲ żelazna broń: Le choc des armes. Armorum incussus [...] Uderzenie tętęń żelazney broni szczęk, brzęk. DanKolaDyk I, 305. ▲ brona żelazna (sz. zm.): Do roley záś lemieszá y z kroiem potrzebá/ Ktorym więc rolą orzą chłopkowie dla chlebá/ Trzebá też y rádlice ktora pod orána/ Bywa náprzyk záś oná rola vrádlona. Trzebá ieszcze do tego mieć żelázną bronę: Ktorąm włoczą oráną rolą zásię onę. RoźOff L3. [Dawid] łupow z miástá wyniosł bárzo wiele. Lud też ktory był w mieście wywiodszy/ podał pod piły/ y pod brony żelázne/ y pod siekiery żelázne/ y wegnał je w piec cegielny. BG 2Sm 12, 31. Do tej rolej prętów półośmiu odbiera Błażej Tatuszyk koni parę, wołów parę, wóż bosy, pług, radło, brony żelazne. ActScabVet 117. ▲ kuna żelazna (sz. zm.): Kuná żelazná/ Collare, is [...]. Kn 336. Trochę niżej są więzienia, Według inszych zasłużenia; Tuż kuna żelazna w słupie Przy wschodzie — na dziewki głupie. JarzGośc 13. Tedy go obnażywszy, tak jako się rodził, Do słupa, który dawno zbójecką osmrodził Niejeden łotr posoką, gdy się wszyscy suną, Żelazną mu najpierwej szyję ścisną kuną; Ręce potem, aż z stawów wystąpiły członki, Wspak wykręciwszy, wiążą twardymi postronki, Aż i nogi. PotZacKuk I 577. ▲ kuna żelazna: Od wrót z Kalisza do dworu jadąc, stodoła mała, wrota dobre z deszczek dartych, na biegunach, z kuną żelazną dobrą; drugie wrota na pole na wiciach, deszczkami staremi poprawne; ściany przyciesi z gruntu złe, podparte, tylko miejscem słupy podpierają i utrzymują. InwKal II 15-16. Do jednego bojowiska wrota z deszczek dartych osicowych, na biegunach, dobre, z kuną żelazną. Naprzeciwko tych drugie takoweż, bez kuny. InwKal II 16. Wrota stare, trochę poprawne, kuna żelazna z kłódką. InwKal II 19. Między tym płotem są wrota w pole podwójne, po jednej kunie zielaznej u góry mające, z poręczą. InwKal II 184. ▲ berło żelazne (sz. zm.): Berło nie złote/ nie srebrne/ ále żelázne; á to dla tego/ iż iáko żelázo mocne/ ták moc Apostolska wielce iest potężna/ gdy tárga y odcina powrozy grzechowe. BirkNiedz 365. Moc rozgrzeszánia dána Apostołom, iest berłem żelaznym. BirkNiedz 365. Wielka záiste moc się dáie mężom Apostolskim nád narodámi ktore posieść mieli/ y zhołdowáć ná imię Chrystusowe. Dziś się to żelázne berło dáło z Duchem ś. gdy roskazano narodom wszytkim áby przez pokorne poddáństwo oddáli się Chrystusowi/ czyniąc to co Apostołowie święci roskázuią. BirkNiedz 365. Kazánie Pierwsze. O Sákrámencie Pokuty ś. y o przyrownániu iey do berłá żeláznego. BirkNiedz Spis treści. ▲ żelazna armata: Kto w boju bez żelazney może bydź armaty? RoźOff Lv. ▲ boty żelazne: Taż samá GALLIA znowu dzieliła się u starożytnych na Galliám Braccatam, od stroiu kosmatego czyli od obowia włosem okrytego rzeczoną; albo od botow żelaznych zbroynych. ChmielAteny II 42.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● (war.) Iákoby ná Niemieckim kazániu był. Iákoby też o żeláznym Wilku báiał. RysProv C1. Iákby mi o żéláznym wilku báiał/ iákbym ná Niémiéckim kazániu siédział/ v. Nié rozumie. Kn 230.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ rządzić narody w berle żelaznym »o Chrystusie: sprawować nad narodami duchową władzę, wyrażającą się w mocy odkupienia win«: Niewiástá urodziłá syná płci męzkiey, ktory miał rządzić wszytkie narody w berle żeláznym. BirkNiedz . ◆ racyjami żelaznymi narabiać: PasPam 155v.