Słownik XVII wieku

Słowniki:
SStp (wielki, wieliki, wielik), Kn (wielki), T (wielki), L (wielki), SWil (wielki), SW (wielki), SJP (wielki) notują
SXVI (?) nie notują

Formy: st. równy lp M. m wielki; ż wielka; n wielkie; D. ż wielkiej; C. m wielikiemu; n wielkiemu; B. m nżyw wieliki // wielki; ż wielką; N. m wielkim; wielkiem; ż wielką; Ms. ż wielkiej; lm M. mos wielcy; nmos wielkie; D. wielkich; B. nmos wielkie; ~ st. wyższy lp M. ż więtsza; B. ż więtszą; n więtsze; lm D. więtszych; B. nmos więtsze; N. więtszymi; Ms. większych; ~ st. najwyższy lp M. ż najwiętsza // największa; N. ż najwietszą

Znaczenia:

1. »znacznych rozmiarów, bardzo duży; bardzo liczebny; bardzo wartościowy; ogromny«: [...] sámych koni zdobytych od nászych w tey bitwie ráchuią pięć tyśięcy/ á więtszą [!] część przy Kozakách się zostáło. RelBit A3. [...] ále iż się nam nie zdáłá rzecz podobna/ áby był miał nieprzyiaćiel ták przećiwne sobie szczęśćie wytrwáć/ mogąc ie więtszymi pośiłkámi rátowáć/ gdyby ie był miał: wiárysmy temu iezykowi dáć niechćieli [...]. SzembRelWej A2v. Mogłyby być 4 bałwaniki tam, gdzie bankują trzy, ale by były bardzo drobne, którymi nie można by się akomodować kupcom, bo na tak wielkim wozie, jako zwykli przyjeżdżać, 2 małe bałwaniki nie mogą dobrze leżeć, a na jeden bałwanik wielki wóz; i czyni kupiec i furman tak wielki koszt na małego bałwanika jako na największego, a nie mogłyby się jemu nagrodzić takie koszty, zaczym już według sznurów ich i miar musimy się akomodować bankowaniem. InsGór 1642 12. Odrekbyś sia Lutora i biesa samoho, Pobywawszy u cara związan moskowskoho. Da i u nas dutka jeść i żołud wieliki, Dionizej, Dorohfiej umiejut laliki. WitPierKontr 328. Piecow wdomach niemaią chyba wielcy Panowie bo od nich wielki podatek na krola idzie. PasPam 56. Lubo tam iest port Spokoyny y Cichy ale przecię nieprzystępny bo do Samych Bulwarkow okręt wielki woięnny nieprzystąpi Chyba te małe okręty kupieckie Szmagi trzeba tedy do Okrętu wozić się. PasPam 68. Iest tam Staw wielki bardzo [...] gęstą trzciną zarosły tam Litwa Niebozęta Uciekali zpogromu. PasPam 112v. To iest ryba wielka [...] tak smaku dobrego iako zadna Ryba nie iest smaczna, Sama zas wszystka iest tego Smaku co Iesiotr. PasPam 164.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ babka wielka: Pierwsza Babká wiélka/ ktorą czérwoną zowią. SyrZiel 1129. ▲ arteria wielka: Zyły pospolite serca są dwie żyły pulsowe iako są: Arterya wielka [...] y Arterya do płucow idąca. KirchFac 31-32. ▲ bluszcz wielki: Bluscz drzewny/ ktory y wielkim y białym zowiemy/ iest bárzo krzewisty. SyrZiel 886. ▲ bania wielka: ABy w ciągnieniu Muchy nie przeszkadzáły koniom [...] Dostáć liścia bań wielkich, ktore dobrze stłuc w mozdzerzu, y tym sokiem pomázáć koniá. HaurEk 58. ▲ żaba wielka: Żábá ziemna krostáwa/ wiélka. Bufo [...]. Kn 1355.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ wielka zegarowa godzina »cała godzina, pełna godzina«: Dał tedy Bog Wszechmogący że Nienagle poczęło [morze] igrać ale zwielką zegarową godzinę tak się pierwey ruszac poczęło. PasPam 66v. ◆ w wielkiej frekwencjej »w obecności wielu ludzi, przy wielu widzach«: Koronacyia potym była w Krakowie dnia 29 września wwielkiey Ludzi roznych Freqvencyiey PasPam 234.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Bogáctwá wiélkie ná máłé przestáwáć. KnAd 1185. ● Wielkie Bogáctwo/ wierna miłość/ cięszka chorobá/ y zránione sumnienie/ nie mogą być zátáione. RysProv XVII, 7.

2. »przekraczający zwykłą miarę pod względem siły, intensywności lub jakości; niespotykany, niezwykły«: Pan Hetman wedle potrzeby woysko spráwił: á ci zrázu poczęli nas byli obiemá skrzydłámi obchodzić/ w których naywiętsza ich potęgá byłá. NowinyDymitra Aijv. [...] iáka bydź może Więtsza vciechá/ iedno łáská twa/ moy Boże? NowinyKról Av. [...] obywátele támeczni zwielką swą pilnośćią ná to przygotowáli/ áby ią [królową] znaywiętszą (iáko przynáleżáło) vczćiwośćią/ z okazániem niezwyczay ney Pompy ták wszátách/ koniách/ y woiennych Rynsztunkách/ iáko w stáwiániu Arcus Triumphales z rozmáitemi sztukámi y misterstwy budowne/ do Miástá swego przyięli. JudCerem A3v. Ieszczeby więtsze rzecży diuinował [Salomon]/ Ktore iemu Pan Bog nász z łáski swoiey przeyrzał. HofmańPor Aiji. [...] skoro też ogień wźiął więtszą moc trudno iuż było rátowáć/ bo wiátr wielki był ku stáremu zamkowi [...]. OpisSmol Av. Tey to bowiem poćiechy iáko sobie życży [królewicz], miedzy inszemi błogosławieństwy ná źiemi, ták iey przez syny Rycerskie swe nabywáiąc, w dźiwną sławę a chłubę z tąd sámá śiebie nieiáko przyobłoczy. A słusznie, ponieważ Sławá synow Koronnych z sławą Korony złączona iest, gdyż tákowych synow mieć może, ktorzy ią indies práwie w tym więtszą sławę przyozdabiáią. OzimSzturm Aij. [...] wyśćie Bráćia nászy/ nád was więtszych przyiaćioł nie mamy [...]. BuntCara A4v. Chleb zgrochu pieką Bo tam tego wielka rodzi się obfitość. PasPam 64v. [Wojewoda] cudował się wielkim cudem ze kilka-nascie Ludzi wytrzymało tak wielkiej kupie. PasPam 159. Iak wsiedli na Litwę Lubomirszczykowie bo na nich mieli wielki appetyt o to że to wyszli na tę Woynę domową. Tak się ani złożyc nie dali na cięto na bito. PasPam 199v. One srogie pociechy obrociły się w Wielki Smutek, Bo krol przez cały dzięn y nieiadł y niegadał z nikim wszystek Dwor iak Powarzony. PasPam 255v. Trybunał dyrekcyi mojéj nie reassumował się, bo Litwa w większych siłach będąc niż pars sapiehana, nie dopuszczała. ZawiszaPam 216. Mnie więcey nie zostaie tylko wielkiemu powinszowac y aplaudować szczęściu. MikSil 70. UWażałem to nieraz, iż naywiększa Czytelnikow ciekawość na tym się zasadza, aby wiedzieć okoliczności tyczące się autora xiążki, ktorą czytaią; czyli on kawaler, czyli żonaty, choleryk, albo melancholik, biały, lub czarny etc. właśnie iakby to pomodz miało do tym łatwieyszego zrozumienia xięgi, y poięcia myśli piszącego. Monitor 8.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ gorączka wielka: Tákie wroszki są báyki/ iednák ná vkontentowánie P. Plebaná/ ábysię stáruszkowi (iákim się on zmysla) cholerá nazbyt nie wzruszyłá/ á gorączki wielkiey mu nie przyniosła/ pozwolmy mu tą rázą/ to co on práńdykuie [!] z Poznańskim tym málárzem. SzemGrat 51-52. Gorączká cięszka/ wiélka. Causodes [...]. Ardens febris [...]. Flagrans febris [...] Acuta febris, vehemens [...]. Intentio febris. Kn 202. Tráfia się tesz chorobá gwałtowna ktora názywa się Cholera, to iest ustáwiczne womity z gorączką wielką. PromMed 142.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ ktoś obietnice miał wielkie »komuś bardzo wiele obiecano«: Piniędzy duzo nabrali y obietnice mieli wielkie. PasPam 233.

3. »bardzo ważny; doniosły, podniosły«: Ci tedy nie dbáiąc ná táką náwáłność/ tłukli się po morzu: áże wrychle po ty[m] vdał się wiátr po nich (ná więtsze oświadczenie rátunku Bożego) [...]. OpisGal A3v. To była chwalebna y wielka wiktoryia. PasPam 108v. Jp. Ogiński podstoli wiel. księstwa lit. i jp. Pociej podkomorzy brzeski ordynowani do króla imci od księstwa litewskiego in confoederatione zostającego ex incircumspectione samych siebie, przejęci pod Brześciem od ludzi jp. Sapiehy strażnika wiel. księstwa lit. na zdrowiu i fortunie wielką klęskę ponieśli, bo jp. Podstolego trzy razy postrzelono, jp. Pociej ledwie uciekł: zabrano mu wszystko. ZawiszaPam 196.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ post wielki »czterdziestodniowy post przed Wielkanocą«: Wpost wielki iedli z Mięsęm nawet y sami Iezuici y konfundowali kto nieiadł. PasPam 64v. ▲ wielki Piątek (sz. zm.) »dzień śmierci Jezusa Chrystusa«: Piąték wiélki/ v. Wiélki Piąték Kn 682. Wiélki Piąték/ Dies Christi nece memorabilis [...] Charitatis diem vocat [...] Flandri nati hoc die, habent donum sanitatum miraculosum [...] Parasceve in SS. libris, praeparatio s. necessariorum diei festo Paschatis. Kn 1249. Chocz raz w wielki Piątek podzcie boso do Kościoła. OblJasGór 39. wielki piątek. (...) vendredi saint; Parasceve. T III 2535. ▲ Wielki Czwartek »pierwszy dzień Triduum Paschalnego poprzedzającego Wielkanoc«: Wiélki czwarték (...) Dies quinta hebdomadis sanctae (...) Dies coenae Domini (...) Dies necem Christi in cruce antecedens. Kn 1249. Báránki dáć skopić ná wielki Czwartek, tylko żeby sposobnemu y umieiętnemu sprawcy. HaurEk 103. wielki czwartek. der grüne Donnerstag, jeudi saint; jeudi absolu. T III 195. ▲ wielki Tydzień »siedem kolejnych dni poprzedzających Wielkanoc«: Co kolwiek nomine Swoiey wsi obiecał wszystko poodwozili w Wielki Tydzięn. PasPam 82.

4. »o człowieku: wybitny, znakomity«: [...] Pochwalamy to Hospodarowi wielikiemu Krolowi wászemu że sie chrzesciánskim dziełem z námi obchodzić chce ále sie Litwy boimy/ bo niewarowni: choć nam Krol chrest pocáłuie/ oná nie zderży nas iáko y drudzy pod Moskwą/ ktorzy choć nászych bronią/ przecię násze żonki y dziatki biorą y włości psuią [...]. BielDiar Bij. Piecow wdomach niemaią chyba wielcy Panowie bo od nich wielki podatek na krola idzie. PasPam 56.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ wielki stolnik: Przyiechali tedy porządkiem dobrym pięknie Offanassy Iwanowicz Nestorow wielki stolnik Carski człowiek Familiiey Starenney Moskiewski Drugi z nim [...] Iwan Polikarpowicz Dyak. PasPam 163v. ▲ hetman polny Wielkiego Księstwa Litewskiego: Deklaracyia [...] dana przez [...] Woiewodę Smolęnskiego Hetmana Polnego w X Litewskiego. PasPam 207v-208. ▲ hetman wielki (sz. zm.) »naczelny wódz«: Litwa [...] stanęli [...] Zwielkiem Hetmanem Buatem [Pawłem] Sapieią. PasPam 93. ▲ hetman wielki koronny: Xiązę Dymitr Hetman Wielki koronny umarł. PasPam 257v.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Wielkiemu Pánu nie wszytko trzebá baczyć. RysProv Kv.

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ Dywan Wielki: Na Dywanie Wielkim mianym in praesentia Cesarza Tureckiego, Moffty, Kaimakan y wszyscy Ministrowie Porty, decydowano [...]. MerkHist 2/103-104. ▲ banicja wielka (sz. zm.): Wywołánie z-ziemie/ z-oyczyżny/ Bánnicya wiélka. Odsądzenie czci. Kn 1342. ▲ bot. opich wielki (sz. zm.) »Przewłoka czarna; Smyrnium olusatrum«: Wziąć nasieniá Czárnuchy/ korzenia ábo nasienia kobylego Opichu/ ábo wielkiego Opichu [...] po trzy łoty [...]. SyrZiel 459. Pietruszká álbo Opich Alexándriyski/ drudzy Opichem wielkim/ drudzy Kobelim/ álbo konskim zowią: rożny iest od Opichu Mácedońskiego. SyrZiel 1086. ZNáyduie się w tych stronách nászych/ podobne ziele/ temu opisaniu [?]/ ktore wielkim Opichem ábo Kobylim zowiemy. SyrZiel 1087. NIeprzystoynie Gir z opichem wielkim ábo kobylem mieszáią. SyrZiel 1089. ▲ wielki wezer »pierwszy z wezyrów, piastujący najwyższą po sułtanie władzę«: Kiedy przystępował wielki Wezer ad oppugnationem Wiednia nigdzie mu się nie smieli [Niemcy] opponere offensive. PasPam 267v. ▲ wielkim pędem: Przyidą tedy wielkięm pędem [...] Aprzyszedszy Ryscią stawaią zaraz przy lewym skrzydle trochę opodal od Woyska Litewskiego. PasPam 106. ▲ podskarbi Wielkiego Księstwa Litewskiego »urzędnik zarządzający skarbem w Litwie«: Waruięmy y Assekuruiemy [...] nikogo nieexcipuią[c] wyiąwszy iednak tych [ktorzy] [...] Wielmoznego niegdy Gosiewskiego Podskarbiego w XLgo y Hetmana Polnego Smierci y zabicia Complices są. PasPam 211. ▲ buława wielka (sz. zm.) »urząd i symbol władzy hetmana wielkiego (koronnego lub litewskiego)«: Wakansy porozdawano Buławę wielką Xciu Dymitrowi Wisniowskiemu, Małą zas Iabłonowskiemu, Pieczęc małą Biskupowi Warminskiemu. PasPam 248v. Buławę wielką dano Panu Iabłonowskiemu. Polną Panu Sieniawskiemu. PasPam 258. Wielka buława. T III 88. ▲ bazyliska większa: Ocymum, Basilicon, Herba regia, Brisilgenkraut Baziliská większa. GuldOn 13. ▲ bot. bazylika większa: Basilicum, Bázyliká większa [rejestr ziół]. CompMed 20. ▲ gorycznik wielki: ZIele to/ iáko u Łácinnikow/ ták y u nas rozmáite ma názwiská. Jedni go zowią Gorzyszem álbo Gorycznikiem wielkim. Drudzy Swinim koprem: Drudzy wszywym Koprem: Ini Wieprzyńcem: Niektorzy Siárkowym/ álbo siárczástym korzeniem. Drudzy Jeleniem korzeniem/ iáko y wtore Peucedanum, Sárnim korzeniem/ á zwłasczá Czechowie. SyrZiel 195. ▲ wielki chłop: Przy każdem [z dwu starostów] dyaka, to jest pisarza, ma [Wielki Kniaź]. Tych dwu powinność rząd w miasteczkach zawiadywać, miejskie i wszystkiej włości chłopy sądzić, wolą Wielkiego Chłopa albo Kniazia opowiedać. NiemPam 235. ▲ zool. jastrząb wielki »błotniak, ptak z rodzaju Circus z rodziny jastrzębiowatych«: iastrząb wielki. Masshu, Massweig, Boshard ein ungeschickter Raub-Vogel. buse, buson, busard, oiseau de rapine fort mal-adroit. T III 473. ▲ iść na potrzebę wielką: Iść ná potrzebę wielką [...] na wielki [...] stolec [...]. DanKolaDyk II, 294. ▲ łamikamień wielki: Rozłup ziélę/ łomikámięń wiélki. Saxifraga magna, vel saxifragum maius [...]. Kn 945.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ (Był) zjazd wielki »przybyło wiele osób«: Węsele było bardzo zacne y z iazd wielki. PasPam 257v. ◆ strach z wielkimi oczami »strach, który wyolbrzymia niebezpieczeństwo«: Na to parzchnął od śmiechu, y strach go z wielkiemi oczyma odleciał. KonSRoz 74. ◆ chodzić jako wielki pan »poruszać się, stąpać w sposób charakterystyczny dla osób z wyższych sfer społecznych«: Einhergehen als ein grosser Herr/ chodzić jáko wielki Pan. ErnHand 203.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Czásu pogody/ boy się wiélkiéy wody/ ábo náwałności. KnAd 122. ● Wielkiemu Pánu záwsze kostká dobrze páda. RysProv XVII, 6. ● wielkie ryby małe zrą. grosse Diebe hängen die kleinen auf. les gros poissons mangent les petits. T III 1948. ● Wielka tárápátá/ dziuráwa w deżdż chátá. RysProv XVII, 7. ● (war.) V stráchá wielkie oczy. RysProv 79. Ale iák mowią, Strach ma wielkie oczy, Większą rzecz widzi, niźli w sobie sama [...]. DrużZbiór 215. ● mały robak wielkiego dębu tocząc na ostatek obali. eine kleine aber oftere Bemühung thut Wunder. l'eau qui tombe goute à goute, creuse le plus dure rocher; à la continuë l'eau ronge la pierre. T III 201. ● Bębęn zá gorą ábo w lésié coś wiélkiego/ choć iák cébrzyk wiélkość iego. KnAd 1055. ● Kto czéládź wiélką chowa/ i buduié: Ten/ by nawięcey miał/ wnét wyszáfuié. ábo: Drogę do vbostwá sobié gotuié. KnAd 376. ● Kto nádzieią żyw/ wskorali/ będzie wielki dziw. RysProv 37. ● Brácia zgodliwi/ są wiélkie dziwy. KnAd 44. ● Małe winy gryziemy/ wiélkie całkiem połykamy. KnAd 470. ● Nie bądź błaznem/ kiedy nie możesz być wielkim Pánem. RysProv X, 1. ● Ból/ ieśli máły/ ia go zniosę: ieśli wiélki/ on mnié. KnAd 41. ● Ból máły/ znośny: wiélki krótki. KnAd 41.