Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: ADAM, JADAM

Słowniki:
L (XVI – XVIII), SWil, SW notują
SStp, SXVI, Kn, T, SJP nie notują

Najwcześniejsze poświadczenie: 1623

Formy: lp M. Jadam // Adam; D. Adama; C. Adamowi; B. uż. żyw. Adama; N. Adamem; Ms. Adamie; W. Adamie

Znaczenia:

1.bibl. nazwa osobowa »pierwszy człowiek stworzony przez Boga, mieszkaniec raju; wizerunek tego człowieka«: [...] Adámowi dano Ray áby go strzegł, y robił w nim. BirkOboz 14. Y rzekł Adam/ Toć teraz iest kość z kości mojich/ y ćiáło z ćiáłá mego: dla tegoż będzie názwáná Mężátką/ bo oná z mężá wziętá jest. BG Rdz 2, 23. Abowiem jáko w Adámie wszyscy umieráją/ ták y w CHrystusie wszyscy ożywieni będą. BG 1Kor 15, 22. Musi tu każdy w tym być twoim [Dębołęckiego] żakiem, Że pierwszy człowiek, Jadam, był Polakiem. WiszDębBar I 591. Naypierwsze słowo syna, płaczem wyrażone iest: AA, iakoby syn płakał na Oyca Adama, a pierwsze słowo corki płaczem wyrażone iest EE, iakoby corka płakała na Ewę. MłodzKaz II, 58. Znać, że w nocy, bo w ten czas spał, rzecz mowi sama, Dobył w Raiu niewiasty z boku u Adama, Z tąd, nie Słońce przyczyną, ale Miesiąc kładę, Ze człowiek ma przed bydłem, rozum, mowę, radę. PotPocz 66. [Misa biała auszpurska] na której Adam z Ewą pod drzewem siedzą. RejKierPoś 78. My to Polacy iedni zdamy się bydź nayprawdziwszemi Adama Synami, że co Polak, to Brat. JabłSkrup 23.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ od Adama: Nie od Noego? niech Herb, kładzie od Adama. Lepszy nowy, komu go Cnota nada sama. PotPocz 51. Brykamy pyszno i rezolutnie [...] w pretensyjach Bóg wie jak dawne, ledwo nie od Adama układamy zasługi. MałpaCzłow 283. ▲ do Adama: Kiedy bysmy mieli Do Adama samego przodkow naszych szpyrac Od nas wspak poczynaiąc znalezlibysmy tam szewcow krawcow Stelmachow y Garbarzow ba y Co gorszego. OpalKSat 73.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ jabłko Adama »wypukłość na przedniej stronie szyi«: [...] powierzchownie pokáziue się máluczki págorek álbo goreczká alias ugryzek [...] á to zowie się pospolicie iábłko Adamá. KirchFac 44.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Y nam ma być wdzięczne to magnificat, to fiat; było wszytkim Swiętym záwsze/ miánowicie Woyciechowi ś. ktorego słuchamy co dáley śpiewáć będzie. Adámie/ ty Boży kmieciu/ Ty siedzisz u Bogá w wiecu/ Domieść nas swe dzieci/ Gdzie kroluią iuż święci. BirkOboz 14.

2.przen. »o Chrystusie«: Ale wierzę/ iż miała ná oczách swoich y nowego Adámá/ Chrystusá Páná/ Adámá niebieskiego/ názwánego tákże kmieciem od Proroká [...]. BirkOboz 15. Tákci też nápisano: Stał się pierwszy człowiek Adam w duszę żywą; ále pośledni Adam w duchá ożywiájącego. BG 1Kor 15, 45.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ adam niebieski: [...] przez Máryą Pánnę naświętszą/ przyszedł Adam on niebieski ná ziemię. BirkOboz 17. ▲ Adam Nowy (sz. zm.) »Jezus Chrystus«: Ieszcze nie puścił się świata ktory ustawicznie trapi pokusami swoimi. Ale wierzę iż miał na oczach swoich y nowego Adama Chrystusa Pana Adama niebieskiego. Adam nowy Chrystus. nazwanego także kmieciem od Proroka: Czemuż to Panie, będziesz iako kmieć na ziemi? BirkOboz 15. ▲ wtóry Adam (sz. zm.): Bo jako z boku Swego otroku Ewa jest wzięta, Tak też z wtórego Adama tego Cerkiew prześwięta. KochChrysTur 102. Przez łáskę Páná Christusowę, y zásługę śmierći iego, bywamy wyáwieni od grzechu pierworodnégo, á iáko śmierć przez pierwszégo Adámá pánowáłá, ták przez wtórégo żywot, y spráwiedliwość. BW Rz 5 streszcz.

3.przen. »o człowieku«: Czemu nie ma Adam ziemski przez tęż Maryą/ iako drogę nieiaką z ziemie do nieba wstąpić? BirkOboz 17.

a) »o mężu, małżonku«: Niech Gospodarz będzie Gospodyni Adamem [...] Nie porywaj się do kyia, do kińczuga Mężu [...] zony nie łay, nie besztay. OpalKSat 73.

4. nazwa osobowa »imię męskie«: Oddał [Stanisław Kazanowski] na swe mieisce Brata swego Adama Krolewicowi. OssJŻyw 39. Adam Maciei Sakowicz Starosta Osmianski Skarbowego Tribunału Deputat. VorLetSkarb 226. Adam Pawluskowic [...] otrzymał te zasługe. KomonDziej 169. Tegoż był umnie ImPan Adam Szumski reasumował konferencyą wCzorayszą. SapADiar 166.