1.»schronienie z gałęzi, trawy, gliny itp. przygotowane przez ptaki lub inne zwierzęta do wylęgu i wychowania potomstwa; legowisko«: Trznadel [...] iawnie na gniazdo nosił między gęstwą ludzi y z budowawszy ie nasiadł na swoich Iaykach y wylągł ie.PasPam87v. To cudowna że kiedy mi zbudowano Chłodnik przed Namiotem, zbrzezowego Chrostu zaraz w ten że dzięń począł sobie robic gniazdo Trznadel u samych drzwi mego Namiotu w płocie owego chłodnika.PasPam87v. Widział wszystko, że mię ptastwo słucha, widział że się na gniazdzie da pogłaskać.PasPam254. Są też ptacy apodes, jako o nich piszą, Bez nóg: latają tylko, leżą abo wiszą [...] Ludziom przykładem [...] człek [...] niech przy wyższym gniazdo lepi stropie [...] Choć ma nogi, jako człowiek chodzi – Duchem lata z anioły, jako ci apodzi.PotMorKuk III64. Gniazdá im [synogarlicom] vpleść z słomy, y tąsz świeżą znowu vtártą miękko vsłáć z pierzem dártym, á ták zá tákowym dozorem, nie trudno będzie o przychowek, tylko cichość im záchowáć, áby iákiego grzmotu, huku, y dźwięku zbáłuszeniem, ile gdy ná gniazdách siedzą niebywáło.HaurSkarb129. Jeżeli chcesz miłość sprawić między iakiemi dwiema, weś kamień nazwany Echites, od inszych zowie się Aquileus abo Orli kamień, bo go Orłowie w gniazda swoie kładą, iest zaś koloru iakoby purpurowego, a znayduie się nad brzegami Oceanu, a podczas w Persyey.AlbSekr261. A czemuż my, kiedy się nasz [orzeł] począł odmładzać, Mąmy [...] Obcego szukać w gniazdo iemu wite; Na coż świat, szukaiąc go bezrozumnie krążyć?PotPocz5. On [Bóg] ie [kruki] ná gniazdzie liczy, on karmi, on poi, poki Ociec y Mátka, znowu nieprzystoi. Więc imo wszelkie ptastwo co się lągnie w boru. Imo zwierz czworonogi? Boskiego dozoru.PotPocz146. Budowniczego konsztu, álbo Architecturam Militarem przeiął Swiat z IASKUŁEK gniazdá lepiących.ChmielAteny1755 I. Gniazdo. 1) ein Nest. [...] un nid. [...] Gniezno od gniazda orłego nazwane; ptacy teraz gniazda robią.T III390.
2.»pisklęta z jednego lęgu lub młode innych zwierząt z jednego miotu wraz rodzicami; rodzina ptaków lub innych zwierząt«: Myśliwcy upatrować zwykli, że jednego psa dobrego i psicę do ustawnego rozpładzania gniazda chowają, a po rączym charcie abo charcicy zrzadka leniwe szczenięta bywają.DorHipTur32. Do myslistwa zas z charty mowiąc rozmnozyłęm był sobie gniazdo, chartow od Brata mego Pana Stanisława Paska z Ziemie Sochaczowskiey.PasPam256. Kanarków z czubkami miałem gniazdo, lecz mi się nie wiedli.RadziwHDiar183. Gniazdo. [...] 2) ein Nest-voll; Wurfjunger Thiere. [...] une nichée; une portée; une ventrée. [...] całe gniazdo się wylęgło.T III390.
3.»ród, rodzina; plemię; szczep«: Białego Orła Synu kwitnie w Swey Ozdobie Gniazdo iego ktore cię wychowało sobie.PasPam269v. Gniazdo. [...] 7) Haus, Geschlecht. [...] race, famille, maison, le tige, souche, un lignage. [...] z tego gniazda wyszli waleczni rycerze.T III390.
▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe:
▲ z jednegoż gniazda z drugim »krewny; z tego samego rodu«: z iednegoż gniazda (szczepu) z drugim.der mit einem aus eben den Geschlecht ist. lignager.T III390.
4.»siedlisko, ośrodek; miejsce, z którego ktoś lub coś się wywodzi«: Choćbyś wywyższył jáko Orzeł/ owszem choćbyś miedzy gwiazdámi położył gniazdo twoje: y z támtąd cię zstárgnę/ mówi PAN.BGAb1, 4. [...] To iest iednak pewna, że Dwor nasz tey odmiany [uzurpatora do władania Korsyką] dużo apprehenduie, obawiaiąc się, żeby na tey Wyspie Gniazda Rozboynikow nie założono [...].GazPol1736/96, 7 nlb.. [Neapol] iest teraz bardzo wspaniałe Miasto liczney Szlachty Gniazdo, Stolica Wice-Reja, Archikatedra Arcybiskupa.ChmielAteny II200. Psow wielkich Brytanow tam gniazdo [w Anglii].ChmielAteny II282. Náyczęstsze tu [w Azji] polowánie na Bażántow, ktorych tam práwie gniazdo y Krolestwo, przy rzece Phasis.ChmielAteny II512. Gniazdo. [...] 6) fig. Sitz, Wohnung. [...] le siége; pepiniére; un téatre. [...] tam nauki gniazdo założyły; kray ten iest teraz gniazdem woyny.T III390.
▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe:
▲ arkadyjskie gniazdo:
5.techn. »przedmiot lub otwór, w który wchodzi lub do którego przylega czop, śruba itp.; panew, panewka«: Gniazdo. [...] 3) Pfanne zu einem Zapfen. 4) Zapfen-Loch, Einzapfung. [...] 3) lumiere, boëte, fontaine, virole où se tourne le pivot. 4) mortaise, ouverture dans le bois pour un tenon. [...] 3) w gniezdzie swoim się czop, szruba obraca. 4) gniazdo niedobrze z czopem spoione.T III390.
6.»przegródka, półka w szafie«: Gniazdo. [...] 5) Fach als in einem Schrancke. [...] tablette, quarrè, raïon dans une armoire. [...] w szafach bywaią gniazda albo przegrodki.T III390.