Słownik XVII wieku

Słowniki:
L (XVII-XVIII), SWil, SW, SJP notują
SStp, SXVI, Kn, T nie notują

Najwcześniejsze poświadczenie: 1667

Formy: lp M. arkan; D. arkanu // arkana; B. uż. nżyw. arkan; N. arkanem; ~ lm M. uż. nosob. arkany; B. uż. nosob. arkany; Ms. arkanach

Etymologia: <tat. arkan>

Znaczenia:

1. »długi sznur z pętlą na końcu do chwytania na odległość zwierząt lub nieprzyjaciół«: Jednych doganiając, trupem położono, Drugich żywcem do Krymu w arkanach wiedziono. SzlachRokLub 178. Wziąwszy [Aleksander Morstyn] harcem, na Arkan, zakark Murzę z Krymu Odda Chodkiewiczowi. PotWoj 82. To gdy rzecze, Doda gniewu Carowi, lub go dosyć piecze Chęć do woyny: ták własnie Eleyskie wzbudzáią Ná igrzyskách rumaki gdy wyprowadzáią Chćiwe biegu, arkány mocne targáiące. LucBardzFar 8.

◼ Przenośnie: ◼ Do żalu, do skruchy, Mocnego trzeba powrozu, arkana. DrużZbiór 198.

2. »żelazna obręcz nakładana przestępcom do szyi za karę«: ARKAN teraz znaczy karanie Ktore zadaią bankretom y inszym złoczyńcom daiąc im żelazny kołnierz na szyię, y przywięzuiąc ich tak do słupa po ulicach: kuna żelazna. DanKolaDyk I, 257.

3.przen. »więzy, pęta; niewola, jarzmo«: Rzym się dziś ozdobił I niewolnicze wyzuwszy arkany wskrzesił urzędy, prawa, rządy, stany. ChrośKon 7. Składa Priamowi niewolnicze arkany na rę[ce] obłudna Iuno. MikSil 210v. Tym niewidomym arkanem [miłości] nie powierzchowna na pozor tylko, ale wnętrzna bez dyssimulacyi słodkie więzy przyimuie wola. DanOstSwada II, 19-20. Bicz, Arkan, rzuca [miłość] na kark iuż człowieczy. DrużZbiór 365.

4. »rodzaj ozdobnego kołnierza lub naszyjnika noszonego przez kobiety«: ŁANCUCH arkan stare słowo znaczące kołnierz albo łańcuch drogiemi kamieńmi przybrany ktory białogłowy nosili na szyi. DanKolaDyk I, 257.