Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »dolna część twarzy, poniżej dolnej wargi«: My [robotnicy w kuźni] chodzim iákoby głownie ogorzáłe/ Máiąc włosy ná głowie y brodzie nie cáłe. RoźOff M. Ieszcze ostremi Włosámi głádkiey nie okrywał brody [młodzieńczyk]. TasKochGoff 245. Gdyby mąż álbo niewiástá mieli jáką plámę ná głowie álbo ná brodzie/ Tedy obejrzy Kápłan onę plámę: á będzieli ná pojrzeniu głębsza niż insza skora/ y byłby ná niey włos pożołkły/ y subtelny: tedy tákowego zá nieczystego osądzi Kápłan/ zmázá jest: trąd ná głowie álbo ná brodzie jest. BG Tt Kpł, XIII, 29-30. Brodá/i. włosy ná brodzié/ Barba [...] Barbitium [...] Brodziszcze. Kn 45. Bo kiedy ieszcze były nie poobrastáły/ Y łskniącymi się włosmi brody nie okreły/ Y Káláis/ y Zetes/ dzieci/ bez pior beły. OvOtwWPrzem 249 - 250. To, co widzicie, rany po mej brodzie [...] Ani przy kuflu, ani z krwawej bitwy Odniosłem, ale od balwierskiej brzytwy. MorszAUtwKuk 15. Weśze gliny na kiełbasę porobioney, przylep na obudwu skroniach [głowy prototypu], także na brodzie i na czele czyniąc tę zagrodę do koła. SekrWyj 69. Urodzonemu pod sobą, dáie [Jowisz] twarz sliczną, oczy iásne y brodę okrągłą. AlbSekr 97. Cato, na znak załoby nad Oyczyzną swoią, nigdy włosow z głowy y z brody swoiey nie zdeymował. SzołHist 12v. Zyły zostáiące pod brodą otwieráne bywáią piiawkámi, ná bol w sczekach. CompMed 31. Osobliwie Meláncholikom suchey komplexyey ludziom, iest rzecz pospolita, że ná brodzie osobliwie álbo mało co álbo nic nie maią [włosów]. CompMed 521.

2. »zarost na twarzy poniżej ust, na szczękach i podbródku; u niektórych zwierząt pęk włosów pod pyskiem na podgardlu«: Łáncuszek ten w miąższe ogniwká á krotki bydź ma/ ktoremu pod pięciem w umiar ugadzác tak iákoby zá uięciem wodzey Koniowi u brody práwie w rowku leżeć mogł. PienHip 11. Komuby włosy z brody lázły, ábo nie rychło rosły, ábo nigdy, dobrze sokiem teg[o] ziela [Bożego drzewka] nácieráć mieyscá gołe/ y włosámi obnáżone. [marg.:] Brodzie oblázłey. SyrZiel 369. Już siwy włos we brodzie. Mienić obyczaje Na starość, rzadko sie to któremu udaje. SzymSiel 119. Powiádasz/ żebyś wolał gárdło dáć/ niż brody ábo wąsá zbyć. Czemu proszę? StarPopr 37. A ták wziąwszy Hánon sługi Dawidowe/ ogolił im po połowicy brody ich/ y poobrzynał száty ich áż do połowice/ áż do zádkow ich: y puścił je. A gdy to opowiedziano Dawidowi/ posłał przeciwko nim: (ponieważ oni mężowie byli bárdzo obelżeni.) Y rzekł im Król: Zostańcie w Jerycho/ áż odrostą brody wásze/ á potym się wrocicie. BG Tt . Brodá/i. włosy ná brodzié/ Barba [...] Barbitium [...] Brodziszcze. Kn 45. Puszcza się komu brodá/ v. Zárastam 1. Kn 903. Ma bydz kozieł [...] Z rogami y brodą [w herbie Kozieł]. HerbOr 445-446. Sto Czauszow ich [posłów] potyka: y ledwie im zdoła Witac ręka: w poczesne, wszyscy brody Przybrani by tak w rozum maluy Woiewody. PotWoj 166. Po szacie złotorytey, rozczosana wiecha Takisz bonczuk ukonia: Kazdy się usmiecha Kazdy rad Pokoiowi: kiedy Woyna na zły Czas padła: pewnieby im [senatorom tureckim] te brody oblazły Większa ich połowica, wzdycha gdzies pod kiecą Skoro ich o Traktatach nowiny zalecą. PotWoj 194. A o was co rzekę/ ktorzy o brodách nic nie trzymácie/ y sobie je do czystá golić dácie. GdacPrzyd 38. Ma to jákiś nowy álámodski muster bydź/ ktory nie dawno nástał/ że się teraz Męsczyzny brodámi brzydzą/ á cierpieć y nosić ich zgołá nie chcą. GdacPrzyd 39. Letni álbo w leciech podeszły Mąż brodę sobie cale goli; co álbo z pychy álbo z głupstwá czyni. GdacPrzyd 39. Lecz ci/ ktorzy brody wzgardzáją/ nimi sie brzydzą/ y sobie je do czystá golić dáją/ dar Boży wzgardzáją y odrzucáją. (Bá Bogá reformują/ y jákoby do niego mowią: Lepieybyś nam P. Boże brod nie dawał: bo nam tylko pracę zádawasz/ y do kosztu nas przywodzisz/ że je sobie musiemy dáć golić; Czegoby nam nie potrzebá czynić/ gdyby nam brody nie rosły). GdacPrzyd 41. Ci tedy ktorym brodá prętko siwieie álbo ná zęby chorzeli, álbo w głowie szwánk mieli dla ktorego surowa wilgotność zpływa ná brodę. TylkRoz 256. Piszarz Miasta Zywcza [...] Vmarł y [...] pogrzebiony iest, y broda mu wgrobie wielka Vrosła. KomonDziej 155v. INDYANIE [...] brody golą. ChmielAteny II 593-594. Ostátni sposob ználazł [Dawid], szalonym się czyni, Zácznie po ziemi rzucać, twarz, brodę uślini. DrużZbiór 30. Otoż záprosił onego Xiędzá swego ná Ucztę. A jáko go jedzeniem y piciem Páńskie uczestował: Posłał po Cyruliká (Bárwierzá) dał sobie y chłopom swoim brody ogolić. GdacPan 125-126.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ bot. Aaronowa broda »roślina z rodziny obrazkowatych, rosnąca w Europie i Azji zachodniej, obrazki; Arum, Aron«: Wodna wesz korzeń ma iáko u trzciny/ członkowáty ábo kolankowáty/ długi od ktorych członkow wiele pochodzi korzonkow ozdobnych cienkich y długich/ iako y od Obrazkow ábo Aronowey brody/ o ktorey trochę niżey. SyrZiel 628. Obrazki/ Aronowá brodá/ ábo Wielezłego. SyrZiel 631. Zowią [to ziele] drudzy Aronową brodą dla rozłożenia ich [liści] ślicznego ná kształt brody rozłożystey/ á długiey. SyrZiel 634. Obrazki/ Obraski/ Aronowa brodá/ Diablik/ Wężownik biały. Aron, vel Arum. n. et Aros [...] Aris [...] Calix [...]. Kn 575. Aronis, Ari. Aron/ Pfaffenpink/ Deutscher Ingwer. [Korzeń] Aronowy brody. GuldOn 27. Weś korzenia wężowniku, korzenia kozi álbo Aronowey brody, Rad. Aaronis zwáney [...] po ośmi łotow. CompMed 464. Weźmi [...] Korżenia Aronowey Brody, (Radix Aronis) [...] ćwierć łota. BeimJelMed 428-429. Korżen Aronowey brody w przod w otcie zmacerowany być powinien. BeimJelMed 484. ▲ bot. kozia broda »roślina dwuletnia z rodziny złożonych; Barbula hircina, Trapogonon«: Ilmiczká/ ilmowna ziéle/ kozia brodá. Vlmaria, Siren. Barba hirci, Offic. Kn 250. Vlmaria, Barba Caprina, Kozia brodá [regestr ziół]. CompMed 29. ▲ kozia broda (sz. zm.): Brodá kozia. Aruncus. Oszkos/ ożio barzda. SzyrDict 22. Barbe de chevre. Aruncus [...] Kozia broda. DanKolaDyk I, 302.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ za brody pójść »pokłócić się«: Iuz tam sieły nie wiele, serca nic y zgody Husseim z Dilaverem, ze tylko za brody Nie poydą: kiedy ieden drugiego vporem Psowac chce. PotWoj 165. ◆ zapuścić brodę »nie goląc się, doprowadzić zarost do pożądanej długości«: Panowie Oycowie [...] naznak wielkiego zalu, zapusciwszy brody, w odzieniu załobnym, zebrali się. PotPrzyp 12. Mowi się tymże sposobem [...] Włos, y brodę zápuścić. DanKolaDyk I, 301. ◆ pozapuszczać brodę i włosy: O Moskwę iák sie stáráli Iezuici áby onę z Kościołem kátolickim złączyć/ y iáko iusz byli kwoli národowi onemu/ y brody/ y włosy pozápuszczáli. SzemGrat 33. ◆ zapuszczać brodę (sz. zm.) »nie golić się, aby doprowadzić zarost do pożądanej długości«: Ci [Peguinowie] głowy golą á brody zápusczáią: vżywáią szat długich z rękawámi áż do nog. BotŁęczRel IV 136. Broda. Stary zwyczaj wniosł tę modę, Dla statku zapuszczać brodę, Lecz kto go nie ma z natury, Nie zatka kądzielą dziory. PotFraszBrück II 410. ◆ bez brody »młodzik, młokos«: Ták mu [chłopu, dościgniętemu przez oddział Alpranda] się zdało że to był ktoś młody/ Y niezarosły/ y ieszcze bez brody [zabity człowiek z uciętą głową]. TasKochGoff 212. Béz brody/ vide Gołowąs. Kn 21. ◆ pierwsza broda »młodzieńczy zarost, pojawiający się w okresie przeistaczania się chłopca w mężczyznę«: Lanugo Mech, Pirwsza broda. SłowPolŁac 79.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Brody dość/ by tyle rozumu. KnAd 45. ● HARPER [...] SE HARPER [...] SZAMOTAC się szarpać się tárgać się tárgańca zá brody zá łby z sobą chodzić. DanKolaDyk II, 115.

3.ekspr. »człowiek brodaty, brodacz«: Brodacz. Brodá. KnAd 45. [Mówi Matys:] Ohej, bracia! Gdzieżeście, moi bracia mili?! Ozwicież się, gdzieżeście się tutak zaronili? Kuba, Kuba, o Kuba! Stańku, Paliwoda! Famuła, ty, Ryczywół, Klimku, ty mój broda! DialPańOkoń 249. O wego zas brodę naziemi lezącego bo ieszcze zyw był przebił Towarzysz sztychęm. PasPam 104v.