Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: BALSAM, BALZAM, BAŁZAM, *BAŁSAM

Słowniki:
notują

Formy: lp M. balsam // bałzam // balzam; D. balsamu; B. uż. nżyw. balsam // balzam; N. balsamem // bałsamem // bałzamem; ~ lm M. uż. nosob. balsamy // bałzamy; D. balsamów; B. uż. nosob. balsamy; N. balsamami

Etymologia: <łac. balsamum>

Znaczenia:

1.bot. »drzewo lub krzew podzwrotnikowy z rodziny osoczynowatych (Burseraceae), balsamowiec (Commiphora) wydzielający aromatyczną żywicę, sok; żywica tej rośliny (Balsamum)<<«: Po Bálsam do Pálestyny niekiedy chodzono/ po kádzidło do Sábeow. BirkNiedz 147. Bálsam/ drzewko ábo krzéwinká. [...] Balsamon frutex [...] Balsami arbuscula [...]. Kn 13. Nie ták wdzięcznie swą rospuszczá Wonią bálsam/ gdy się spuscza Z drzew obfitych ná Libanie/ A ten w złotą czász ukánie. GawDworz 81. BAUME [...] Le suc, ou la liqueur qui dé coule du baume. Balsami succus [...] Balsami lacryma. [...] BALSAM tok álbo sok ciekący z drzewa Balsamu. DanKolaDyk I, 184. Jest BALSAM pomocny ná rány [...] Węże pod tym DRZEWEM swoie tracą iády, ktoby go nád miárę záżył, szaleństwo w sobie causabit. ChmielAteny1755 I I, 538.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ balsam prawdziwy: Biorą [...] Situ pachnącego/ Bálsámu prawdziwego nasienia [...] po pułłociu. SyrZiel 29. ▲ balsam naturalny: Bálsam náturalny, iest bárdzo skuteczny [na kamień nerkowy]. CompMed 337. ▲ balsam orientalski: Balsamum Peruiamum. Bałzam Prawdziwy/ Bałzam Orientálsky. GuldOn 34. ▲ arabski balsam: Szedłbym i po sam Arabski balsam Przedziwnej woni. KochChrysTur 75.

2.bot. »roślina zielna o silnej woni, bazylia pospolita; Ocimum basilicum«: Masz wonną łąkę męki Pána twego/ A po niey pełno kwiecia rozlicznego: są Hiácynty; są roże szkárłatne/ Jest Balsam/ są y/ fiołki bronatne. TwarKPoch G3.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ balsam polski: Bázylia ziéle/ Bázyliká/ waziłék/ bálsam polski. Ocimum, vel Ocymum [...]. Kn 18. Balsam Polski ziele, (ocimum). Basilien-Kraut. basilic une plante. T III 20..

3. »olejek o aromatycznym zapachu stosowany do celów leczniczych, kosmetycznych i kultowych, do namaszczania i mumifikowania zwłok; może także wonna wódka«: Miedzy się dzielą Jego szaty [oprawcy Jezusa], szaty, co balsam celowały wonią. MiasKZbiór 142. Oleiek bywa od vczonych Cyrulikow z tego ziela czyniony/ ktory Bálsámem dla osobliwości iego miánuią. SyrZiel 25. Y rzekł Pan do Moyzeszá: Weźmi sobie rzeczy wonnych/ Bálsámu/ y Onychy, y Gálbánu wonnego/ y kádzidłá czystego. BG Wj 30, 34. Insza to iest rzecz Panie monoculus [jednooki] pod Taiszlibrowem Pasterałem Rozwalac się w Axamitnym krzesle Pontkę Sztafirując, Balsamem nakładanego Regimenciku wąchac, A insza z tabakiery okrutnego Gradywa Siarką y Saletrą perfumowanemu wytrzymać kondymentowi. PasPam 192v. Turcy mieli [...] Aptyczki znowu osobne zroznemi Balsamami Wodkami y innemi nalezytosciami. PasPam 261. Inszych ciáła po śmierci niech z Balsámu myią Wodkámi/ czyniący z nich przypráwną Mumią. KochProżnEp 113. go [króla Jana III] co dzień insza zdobi szata, niech mu się pocą balsamy na stole; co wschód i zachód łowi, kopie, zbiera, niechaj to wszytko jego dom zawiera. PotMuzaKarp 20. Námáżcie go Báłsamem. ErnHand 112. Niektora się zdobi Piękną skorą po wierzchu/ áni cery robi z lipkich sobie bálsámow/ y świecących mydeł. TwarSPas 16-17. Nie wszytko balsam co Pachnie, nie wszytko kanar co smakuję. MikSil 210v.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ balsam czarny: Item ná tosz iest rzecz bárdzo dobra záżywáć Bálsamu czarnego w tymże konfekcie Rożowym. PromMed 82. ▲ balsam apoplektyczny: Pod nosem nácieráć Bálsamem, apoplektycznym. CompMed 109. ▲ balsam dystylowany: Gdzieby kto chciał, to lekárstwo ostrzeysze [...] tedy przywziąć żołci kuropátwiey we dwoynasob, y distyllowánego Balsámu, ktory Antybalsamum miánuią. SyrZiel 388. ▲ balsam auszpurski: Materacyki [...] mocnemi wodkami Skropione, iako to [...] Balzamem Auszpurskim, Wodką Melisową [stosować]. BeimJelMed 212. ▲ balsam biały: Oleiek Terpentynowy Sosnowy[...] Bálsam biały, Terpentyná [...] pędzą zátrzymáną urynę. PromMed 64. ▲ balsam hiszpański: Balsamus Bori, iest dobry ná rány iáko go zálecáią, tákże Balsam Hiszpáński. CompMed 598. ▲ balsam peruwiański czarny: Emplastrum de Betonica z Balzamem Peruwianskim czarnym dostatecznie przymięszanym wielce pomocne. BeimJelMed 350. ▲ balsam siarczany, balsam siarczysty, balsam siarkowy: Sławny Sydenham [...] zaleca Balzam Siarkowy z Anyżkiem preparowany. BeimJelMed 526. Skutki osobliwe Balsámu Siárczánego doświádczone y sposob robienia iego. VadeMed 33. Smárowánie Balsamem siarczystym iest nayskutecznieysze VadeMed 182. ▲ balsamy przyprawne: Balsama arteficialia [...] Báłzamy przipráwne. GuldOn 34.

◼ Przenośnie: ◼ Jeźli nas pomyślności Smaruie balsamem [fortuna], Brykamy, nieczuięmy ciężaru pod tramem. DrużZbiór 127. ◼ O słodkie imię, a miedzy imiony imię, przez które świat jest wybawiony! balsam pociechy, imię JEZUS wieczny, a ten szczęśliwy, z kim ON jest obecny. MiasKZbiór 66. ◼ [...] kościoły buduią y funduią/ drogi ná ten czás bálsam ná głowę Páná Chrystusową wylewáią. StarKaz II, 398-399. ◼ Potem krwawym broczy [Jezus] ziemię: Balsam rozrzutney wonności, z którego. chociaż żelazem jeszcze nie nacięty, Perfumy cieką i olejek święty. MorszAUtwKuk 219.