Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »pękate naczynie ze szkła, gliny, metalu, drewna, używane do różnych celów«: Bania miedziana z garnkiem glinianym pływała Po wodzie. VerdBłażSet 19. Od palenia gorzałek, banie, kotła w mieściech y miasteczkach, każdy powinien dać po groszy dwudziestu y czterech. VolLeg III 31. Bániá gliniána/ śklána/ dzbąn wiélki. Fidelia [...] Seria [...] i[tem] vas vinarium. Seria olearia [...] Seria vinaria [...] Orca [...] vas ventrosum angusto ore, in quo mustum defaecatur [...] Amphora, vas 8 congios capiens, i[tem] ośm gárncy […] vide Dzban/ Béczká. Kn 13. Stolcowe naczynie/ donicá/ bániá/ [et]c. [...] Lasanum [...] est vas onus ventris excipiens […] virorum vsui […] Scaphium […] est vas ventris causa mulierum vsui (alijs matula) […] Trulla. Kn 1069-1070. Książęcy tejże familijej kapelan na zwyczajnej był ich [franciszkanów] sortycyjej i patronów cedułach, które gdy nastawa nowy miesiąc, gwardyjan mnichom swym rozdawa, te jednak wprzód pomiesza w jednej wielkiej baniej, skąd po jednej szafuje. TwarSLegK 120. Miedz w skarbcu Ban 4 bez Czapek. ArchRadziw 1638 69, 5. [Naczynia ogrodowe] Konwi blaszanych albo Ban, reparacyi potrzebuią z Rurkami y Druszlakami 3. ArchRadziw 1638 309, 9. Wczorámci rzekł [...] ná ucztę byś dziś przyszedł do mnie/ Ty zá pewną rzecz wziąłeś nic nieuważywszy/ Ze to było trzy winá bań z sobą wypiwszy. GawDworz 23. Nie wiem skąd, nad swój zwyczaj lutościwa Zemdlałe zioła Jagnieszka polewa [...] Na co ja patrząc rzekłem zamyślony: Nie wodę na was ta panienka toczy, Ale was z banie łzami mymi moczy. MorszAUtwKuk 173. Turcy mieli wygody wtych swoich namiotach co to y wanny y Łaznie ze wszystkim [...] Wodki pachniące w Baniach. PasPam 261. Wezmiy naprzod banię śklaną [...] okrągłą, z denkiem u spodu [...] y náliey w nię wody klárowney. Potym w tekturze cienkiey wyrzniy opáczne litery, iako widzisz nád G, y przylep woskiem do bánie z tyłu. Toż przystaw świecę zápaloną, nie dáleko bánie odwroconey literámi od świece, y vmiarkowáney ná prostey linii od teyże świece do tablice BCDE, obaczysz też litery ná niey, ktoreś przylepił do bánie. SolArch 189. Gdy południową liniią naznáczysz na desce, a po niey przeciągniesz nitkę w siárce zmoczoną, y banię z wodą postáwisz na przyzwoitey wysokości, będziesz miał siarki zapał od słońca przez wodę, w samo południe. SolArch 192. W łazience jadł obiad król jm. [...] podczas którego jm. ks. Wolff jezuita przyniósł dziecię w banijej szklanej symboliczne [...] podobne bardzo do żywego [...] miał te zrobić z nauki M. Alberti. SarPam 23. Wrzały cztery bánie v ognia, z potráwámi w kuchni rodowitego Plánety [Słońca]. AndPiekBoh 37. Obraz na którym kwiaty malowane w szklanej bani. InwWilan 70. Zrázu tá wodá będzie bez koloru [...] potym iák się wystoi, powlewáy do Bań, dobrze pozáwięzuy, y schoway. CompMed 681. 10m[iesiąc]a Pisałem do Imsci Xdza Theologa przez Podwody Dereczynskie obliguiąc abywysłał kilkanascie Podwod do Krolewca Zroznymi Drobiazgami ktore się Znaleść mogą w Domu aby Zate pndze [pieniądze] Banio y kocioł kupić. SapADiar 14. VAISSEAU à mettre l`huile d`olive. Metreta olivaria […] BANIA státek oliwny. DanKolaDyk II, 311. Vaisseau à mettre du lait. Sinus [...] Náczynie mleczne bánia na mleko. DanKolaDyk II, 564. Robotnik w polu [...] Padł by [...] Dla zatrzymaney w odetchnieniu aury, Właśnie gdy kogo zaszpontuią w bani. DrużZbiór 363. Sálomon [...] wsadził w szklaną banię strusia młodego, stary struś eliberando dziecie swoie przyniosł robaká námienionego z puszczy, krwią dotknął náczynia szklánego, y záraz się rozpadło. ChmielAteny1755 I II, 545. Bania […] 2) Blase, bauchigtes Gefäss; grosse Buttel oder Lase […] 2) grande bouteille; broc. T III 21. Bániá/ Amphora, Bulla, Fidelia, Obba, Seria [...] Calpar, weinkan/ krug […] flasche/ eine kolbe. DasHünDict .

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ bania do destylowania: Bania do dystylowania. T III 21. ▲ bania do kwiatów: Bania do kwiatow, ein Blumen Topf. pot á fleur; bouquetier. T III 21. ▲ mit. bezdenna bania: [Do Danaid] I wy, bezecne siostry [...] coście pomordowały swe męże właściwe, Za co w piekle bezdenną banię nalewacie. SzymSiel 26. ▲ krętna bania: Krętna bániá/ abo álembik do palenia wodek/ Anguinea cucurbita. PedSleszTajem 414.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ jako w bani wrzeć: ◆ zawrzeć kogo jak w bani:

2. »kulisty przedmiot, kula«: Przed stołem niedaleko wisiał zegar w bani mosiężnej, około której były rury do świec. NiemPam 52. Niebo przez które Słońce bywa niesione wozem, iest podobne báni wielkiey skláney, miązszey, okrągłey, dętey. OvOtwWPrzem 56. Vernis ná błękitne i czerwone bánie tak mieć będziesz. SekrWyj 122. Miesiąc nigdy nie stoi w swey gráni, Raz do sierpá, drugi raz podobien do báni. PotPocz 65. Sposob robienia Bań szklánych okrągłych koloru rozmáitego. Tákie bánie pospolicie wieszáią w izbách, w Aptekách dla ozdoby. CompMed 697. Dáymy że około centrum [Ziemi] piekło iest sferyczney figury iák baniá iáka. BystrzInfGeogr A3v.

3. »kopuła półkulista a. inny element architektoniczny mający kształt półkulisty lub kulisty; rotunda«: Na tych cerkwiach, które są w zamku murowane, jest bań niemałych, złocistych 19. NiemPam 26. Chwalą też [mieszkańcy krainy Pegu] nieiákie báłwany rękámi porobione ná kżtałt Pyrámidow AEgyptskich [...] Są to fábriki porobione z cegieł y z wapná/ pozłocone [...] ná wierzchách máią nieiákie gorki z żelázá/ z bánią/ ábo kápelluszem nád nią spiżánym/ około ktorego są dzwonki. BotŁęczRel IV 136. Była też i oto skarga, że ktoś strzelił z Łuku do krzyża na Cerkwi że strzała pod krzyżem w Bani została. MasDiar 57. O SPOSOBIE WSTĘPOWANIA NA BANIĘ NAJWYŻSZY WIEŻE DLA WŁOŻENIA KRZYŻA. AquaPrax 426. Były [ognie] zgotowáne [...] barzo okazale; co sie po tym názáiutrz vczyniło/ skoro się iedno wszytka Kopułá w ogniach pokazáłá od pierwszego gzemsu/ áż do samego wierzchu pod Krzyż ná złocistey báni wierzchem láternie postáwiony. RelBar D4. Dach ma bydz niski [...] na quadrat albo okrągło banią kształtną, obity blachą ołowianą Miedzianą lub Mosiądzową. NarArch 141. Prożno, blachą obita wierzch [kościoła] oświeca bania, jeśli go podleboczna szkaradzi plebania. PotFraszBrück I 373. Kościół wielki okrągły, w górze okrągła nad całym kościołem bania, na samym wierzchu jedne okrągłe okno na cały kościół. ZawiszaPam 90. Nád samym Grobem Pańskim iest Bánia okrągła, zásklepiona, świátła całemu dodáiąca Kościołowi. ChmielAteny II 566. Wystawił Meczet námieniony iákiś Czarnoksiężnik […] w báni Meczetowey Hieroglificznemi wyráził charákterami, te słowá: Głowá bez mozgu zá nic nie stoi. ChmielAteny II 653. Bania […] 3) Baut. rundes Gebäude mit einem runden Dach […] 3) Archit. dôme ; corps de logis qui est rond avec une couverture ronde. T III 21.

4.mat. »kula«: Sfery ábo Bánie pełność może bydwiádomá [...] z sámego Dyámetru. SolGeom III 6.

5. »roślina zielna z rodziny dyniowatych, dynia; Cucurbita; owoc, nasiona tej rośliny«: Bania Cucurbita. LodDict 4. Był raz tak rok pogodny, że się rozkochała bania tak barzo, iż też przewyższała swoją urodą sośnią. VerdBłażSet 96. Mázánie ná żołądek może takie służyć: Weźmi oleyku rożánego, ośrzodki pogniecioney z bań, sántalow [...] zámieszay dobrze á maż tym żołądek. PetrSInst E1. Naprzodku nim się wydádzą ospice, niech się záchowáią chorzy przy dyecie suchey y zimney [...] Maią być karmieni sáłatą wárzoną w occie, bániámi. PetrSInst E3v. Wziąć mąki Ięczmienney/ mięsiwości z kurbásu/ ábo z Bánie po sześci łotow. SyrZiel 973. W tym też Miesiącu/ bánie sadzą dzień álbo pięć po nowym Miesiącu. ZawacGosp Bij. Ná báni ábo dyni/ nápisz wierszyk iáki/ ledwie znáć z przodku: zá czásem wystąpią one litery/ y wysádzą się ták czytelno/ iáko czytelniey Drukarz ich wybić nie może. BirkOboz 77. A PAn Bog był zgotował banię/ ktora wyrosłá nád Jonaszem áby zásłaniáłá głowę jego/ y zástawiáłá go od gorącá. BG Tt Jon 4, 6. Korb/ Korbás/ bániá/ tykwiá. Cucurbita [...] Variae eius species, Vernacula [et] peregrina, item figura, colore, magnitudine, semine, sapore dissimili. Kn 302. Ná Kápustę, Pietruszkę […] Ogorki, Rzotkiew, Czosnek, Bánie, trzebá zwozu, y vpráwiáć iáko naylepiey. HaurEk 9. Świadczy Mizaldus, że jest rodzaj ogórków i bań pewnych, które za głosem grzmotu odmieniają kolor i blednieją. LubSArtDąb V, 369. PORTIRON. (Gros fruit qui vient rond). Cucurbita. KORB, Bania. DanKolaDyk II, 373. Bania, f. 1) Kurbs […]. courge, citroüille. T III 21. Mieysce gdzie Bánie rostą/ Cucurbitarium. DasHünDict Ooiij.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ bania ogrodowa: Bániá ogrodowa, dyniá, la citrouille, courge. KulUszDyk 4. ▲ bania sucha: Sercá boleści vśmierza Rutá/ wziąwszy iey z pułtrzeci gárści/ łupin ábo skorek z Bań suchjch ze dwánaście łotow. SyrZiel 527. ▲ bania w cukrze: Suchość vst, czarność ięzyká znosiemy odwilżáiąc podniebienie [...] trzymáiąc w vściech śliwy [...] garbuzámi w cukrze, bániámi w cukrze. PetrSInst E1. ▲ bania wielka: ABy w ciągnieniu Muchy nie przeszkadzáły koniom [...] Dostáć liścia bań wielkich, ktore dobrze stłuc w mozdzerzu, y tym sokiem pomázáć koniá. HaurEk 58. ▲ bania wodnista: ZAmorskie Iábłko dwoie sie znáyduie/ sámiec y sámicá. Obie [!] máią liście Bániom wodnistym/ które Auguriámi [!] zowią/ podobne. SyrZiel 1511.

6.bot. »roślina zielna z rodziny dyniowatych, kolokwinta; Citrullus colocynthis; owoc tej rośliny«: Zamorskie Iábłko/álbo Bániá [...] Colocynthis, Coloquintida, Sycionia, Cucurbita syluestris. SyrZiel 1511-1512. Kwiát [kolokwinty] bládo żółty: z niego Bánie bywáią máłe/ okrągłe iáko piły iákie. SyrZiel 1512. Colocynthis. Coloquint. Zámorskie Iabłko/ abo Bániá. GuldOn 25.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ bania zamorska: Kołokwintydá/ korb léśny/ ośli ogórék/ bániá zamorska. Colocynthis [...] Cucurbita siluestris [...] frutex est humi repens fructu rotundo. Kn 292. ▲ dzika bania: COLOGUINTE [...] Colocynthis [...] ZAMORSKIE iábłko dzika bania smaku bardzo gorzkiego. DanKolaDyk I, 321.

7. »pęcherzyk powietrza na powierzchni wody, bańka, bąbel«

◼ Przenośnie: ◼ Głupi o roskosz ziemie zgubnie pyta/ Skrzydeł sie wietrznych chwyta/ Rościąga żagle ná strácenie leci/ Portu nie zna w swey checi. Puszcza lec żądzey w Bogáctwá y w włości/ Zarzy głodne chciwości [...] Gorne budynki/ szałe [sale]/ wirydarze/ Ma z świátem na rospárze/ Ma w wieczernikách zamysł w zbytku tani/ Pan rowien wodney Báni. JurkPieś D4v.

8. »gniazdo os lub szerszeni«: Switało: kiedy z wrzaskiem y okrutnem krzykiem Powtarzaiąc swym hałła Poganstwo ięzykiem [...] iako Osy z bani Padną naStrasz. PotWoj 67.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ szerszenia bania, szerszeniowa bania: Muchy we łbie - każdego Piotra przyrodzenie, Tyżeś Piotr i Piotrowski, musisz mieć sierszenie. Jakoż ta twoja łysa na trzy głowa granie, Z każdej miary podobna do sierszeniej banie. PotFrasz1Kuk II 152. Ledwie południe minie, chcąc stado zobaczyć, Każę masztalerzowi konia przykulbaczyć. Jadę; aż swej natura upomni się dani. Ktoż w wierzbie szerszeniowej spodziewał się bani? PotFraszBrück II 401.

9.zool. »ryba morska mająca ruchome kolce, mogąca przybierać kształt kulisty, diodon, najeżka; Diodon hystrix«: Bániá/ rybá morska/ Orbis [...] Orchis [...] piscis est rotundus durissimus sine squamis, ex quo caput [et] cauda modicè prominet. Kn 13. Bania [...] 4) kleiner runder See-Fisch orbis genannt [...]. espèce de poisson de mer tout rond sans écaille. T III 21.

10.zool. »gatunek delfina, orka; Orcinus orca«: OURQUE (Monstre ou Poisson de mer). Orca [...] BANIA (álbo) Beczka morska ryba. DanKolaDyk II, 320.

11. »miejsce, gdzie woda wypływa spod ziemi; ciepłe źródło o własnościach leczniczych«: Iest też Bánieres [miejscowość we Francji u podnóża Pirenejów] názwáne ták od cieplic/ ábo od bań z Włoská/ to iest ciepłych wod/ ktore tám są. BotŁęczRel I 30.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ mit. z hipokreńskiej pić bani »doznać, doświadczyć natchnienia poetyckiego.«: Dokąd się, moja lutni, napierasz skwapliwie? Chcesz na świat [...] Ach, nie wiesz, czego-ć się chce! Różne w ludziach smaki [...] Jeden, co lepiej pisze, znajdzie w tobie siła, Co by cierpliwsza głowa jeszcze przekreśliła [...] Inszy, choć z hipokreńskiej nie pił nigdy bani, Żeby się coś zdał, czego nie umie, pogani. MorszAUtwKuk 6.

12. »pomieszczenie przeznaczone na kąpiele, łaźnia«: Półtrzecia lata w tej wieży [w Czarnej Wieży] siedział [hetman polny Stanisław Koniecpolski]; na dzień godzin dwie wolni byli, jednak w okowach, na banię to jest na salę nad morzem wychodzić. KoniecZRod 174.

13. »kopalnia soli«: Druga SOL w Polszcze iest z ropy, aliàs arte robiona y wárzoná aliàs z słoney wody, vulgo serowicy, bráney ze studni, ná Baniach, y ná Czern aliàs płytkie á obszerne [...] żelazne náczynie laney, y potężnym wysmażoney ogniem. ChmielAteny II 332.

14. »niewielki statek morski o zaokrąglonym kształcie«: OURQUE [...] Bania státek niewielki morski okrągły iákich záżywaią Hiszpani. DanKolaDyk II, 320.