Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »zadawać razy, ciosy, smagać, chłostać; karać«:

Rekcja: co || w co || (na) kogo; (czym)

Chineńczykowie/ śmieią się [...] z Bogow swoich [...] rzucaią przed nimi losy swe a iesli im lubo nie padaią tedy onym mizernym bożkom złorzeczą i kiymi ich biią. BotŁęczRel IV 134. Pamiętam zem bestye bił/ ale nie niewiasty. SpInZąbMłot 104. Ona go/ on jej, [wierni małżonkowie] wzajem się bronili. Ona obrony swey nie daiąc głowie/ Odbiia razy/ ktoremi nań bili. TasKochGoff 536. Poddani gdy żęli żyto a garzteczkę iaką w zanadra włożyli / bito ich okrutnie. BirkNiedz 13.

2. »uderzać, walić«

Rekcja: w co; (czym)

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ bić w bęben (sz. zm.): Mieszkał przy niej [Rynald u Matyldy] do tąd/ áż poczęto W ogromny bęben bić ná wschodzie słońcá. TasKochGoff 18. Biię w bęben/ vide Bębnię. Kn 31. Hetman wielki ma się też ruszyć ku Lublinu, Tylko czeka, aby mu co przybyło gminu. Zaciągi są w Lublinie w Żydowskiej ulicy: W bębny biją i babią pijący w piwnicy. EksRokLub 114. W Mieście nagwałt biią w dzwony w bębny lud się sypie na bulwark. PasPam 69. Kto co zwojuje albo wydrze śmiele [...] Wtenczas - jak w święto - w huczne bębny bije. LubSTobPol 68-69. ▲ w bębny i trąby bić: Żeby rodzicy płáczu ich [dzieci] wrzeszczących nie słyszeli/ w bębny y trąby bić kazáli/ y wrzask wielki sámi czynili. StarKaz 592-593.

3. »nacierać zbrojnie, atakować, zabijać kogo w walce, mordować; pokonywać, zwyciężać«:

Rekcja: kogo, co || na kogo, co || ku komu || przeciwko komu

Na tych [żołnierzy dworskich] pospólstwo nie biło; żadnego nie zabito, prócz niektórych pacholików. NiemPam 87. Na żaden ul pczoły obce nie biią, iedno na ten, w ktorym pczoły słabe. OstrorNauka B4v. Porwały sie chorągwie nasze rzucili sie iedne na Oboz, kogo zastali, bili. MarchŚcibHist 25. A to wam dzisia Moskwa dała przyczynę a wyscie ich nie bili. MarchŚcibHist 38v. A wy nie stojcie/ gońcie nieprzyjacioły wásze/ á bjicie [!] ostátek jch/ áni jm dajcie uchodzić do miast jch: boć je podał PAn Bog wász w rękę waszę. BG Joz 10, 19. Rozgniewany Herod bije dziatki. ŻabSymf F2.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ bić batalię: Że się jednak zanosiło, żeśmy mieli bić batalię, zatrzymałem się, prosząc przecię zaraz po potrzebie o permisję. SobJListy 132.

4. »zabijać bydło, zwierzynę; zarzynać«

Rekcja: co

5.przen. »sprzeciwiać się, występować przeciwko komu, czemu«

Rekcja: na kogo, co || przeciw(ko) komu, czemu || ku komu czemu

6. »strzelać, razić z różnych rodzajów broni; ciskać czym; także o piorunach«: Od tych tarasow z ruznić byli. MasDiar 76v. Kiedy za zdrowie JKMci pił to zdział burzących tak bito zeledwo okna niepowypadały z kamienic. MasDiar 137. O sposobie ktorym grady [...] pobudzać, także piorunmi i błyskawicami bić na ludzie, y na bydło zwykły [czarownice]. SpInZąbMłot 155.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ z armaty bić: Pod same śniadanie z poranku Poczęto bić z armaty wielkiej bez przestanku. ZimBSiel 165. Chmielnicki [...] za zdrowie Królewskie z Harmat bić kazał. HistBun 26.

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ bić alarmo: Nieba kołowroty na horyzont nasz patrzają życzliwe, Wszędzie na wojnę dodają ochoty, Bijąc allarmo w puzany krzykliwe. KochWiedTur 6-7. ▲ na bark koń bije »wierzga«: Na bark koń biie [...] Calcitro est equus his. Kn 441. koń ten na bark biie. dieses Pferd schlägt mit den Vorder-Füssen. ce cheval régimbe, rüe des piez de devant. T III 24. ▲ blask bije: Ale wyszedszy Bohatyr Skrzydlaty Od Ktorego blask bił zSwiecącey száty Gniewliwy, głosem zawołał surowie: Dom to tu Bozy, nie Giełda Łotrowie, O cięmni Ktorzy błądzicie w iasności O niewdzięcznicy tey sliczney wieczności. OblJasGór 144v. [...] idzie [Tobiasz] alić niespodzianie Czuje, że jakiś nowy blask w oko mu Bije [spotkanie z aniołem]. LubSTobPol 94. Czemu gdy kto chce spác kryie się od świátłá? Gdy blask w oczy biie, mozg do oká posyłá swoie pomocy do widzeniá, zaczym zmysł się ten uciszyć nie moze czego do spánia potrzebá. TylkRoz 285. Blask śliczny bije/ od sámey szyie: Piersi dotyka/ pod pas sie zmyka. KellGram 245. Dodáie uśpioney Sen wdzięku twarzy, á dla odrzuconey Z gorącá száty, od piersi y szyie Alábástrowey: blásk ná koło bije [o Wenerze]. ClaudUstHist 49-50. ▲ w jeden cel bić »jednego pragnąć«: Ták y tą wypráwą Pospolitego ruszenia máłego, Commissarze álbo Wodzowie (ieden z Senatu, drugi ex ordine Equestri, ná Seymie naznáczeni) władnąć máią, y łączyć Woysko, y nárádę będą swoię z Hetmánámi Woyskowemi, w ieden cel dobrá pospolitego bijąc. FredKon 49. ▲ bity taler (sz. zm.) »talar całkowity, w jednej sztuce, w jednej monecie«: Dostał kupic wołu dobrego za bity talar dwa Marki Dunskie. PasPam 54v. Dano tedy kozdemu po Taleru bitem w rękę. PasPam 151. Za owę Nowinę dałmu dziesięc bytych talarow na przepicie. PasPam 188.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ na gwałt bić w dzwony: W Mieście nagwałt biią w dzwony w bębny lud się sypie na bulwark. PasPam 69. ◆ na bark (koń) bije (sz. zm.) »wierzga«: Biie na bark. RysProv I, 6. Na bark koń biie [...] Calcitro est equus hic. Kn 441. koń ten na bark biie. dieses Pferd schlägt mit den Vorder-Füssen. ce cheval régimbe, rüe des piez de devant. T III 24.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● (war.) Gdy piéska biią/ i léwék się boi/ ábo/ léwék się niéch boi. KnAd 231. Gdy piéska biią/ i léwék się boi/ ábo/ léwék się niéch boi. KnAd 231. ● Kto się wádzi/ á nie biie/ Obiecuie/ á nie dáie/ Powiada/ á niewie. Táki niepewny chłop. ŻabPol B3. ● Nie o to ią bito/ że chodziłá w żyto/ ále że domá nie sypiáłá. RysProv X, 2. ● Dwá rázy Zoná mężá biłá/ raz że ogorki łupił/ a drugi raz/ że iábłek nie łupił. RysProv III, 5. ● I bábá zá murem biié. KnAd 1062.