Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »budynek mieszkalny«: Podle niego wdrugim domu Stał Woiewoda Swadzki Wierzbowski. PasPam 98v. Stoią oni rozumieiąc że to ia tylko przechodzę przez miasto Asz dopiero upodobawszy sobie mieysce gdzie widzę domy budowne y porządnie stanąłęm. PasPam 167. O Gospody tedy bardzo trudno było przy owym wielkim Ludzi zgromadzeniu musiałęm tedy Stanąc w domu pustym nowo zaczętym ieszcze nieskonczonym. PasPam 180. Przyiezdzaiąc pod dom, chciał się tez Oycu pokazać na powitaniu tureckięm stroiem. PasPam 245v-246.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Bespiecznie myszy biegáią/ gdy Kotá domá nie máią. RysProv I, 3. ● BOUE [...] MOWIĄ przysłowiem: Dom iák cale iest z błota y z gliny zá dom ladaiako stiwany [!]. DanKolaDyk I, 216.

2. »ród, pochodzenie«: Potym znowu jednego zacnego człowieka z dworu JCMci mowa, który, gdy była zmianka o Karolusie i jego powodzeniu w Inflanciech, powiedział, iź to jest sługa CJMci, z którego wolą wszytko czyni. Czego potwierdziło pisanie jednego zacnego człowieka z Rzymu tu do jednego senatora, w którym wyliczając to, co się od domu rakuskiego dzieje WKMci, i to twierdzi, że Karolusa na WKM. wsadził, któremuże wtenczas hetmany, pieniądze i taką informacyą CJM. posłał, aby bitwy nie zwodził, ale zamki tylko niektóre osadził, wlokąc wojnę [...]. SkryptWojCz II 280. KROTKA Ale prawdźiwa RELATIA rzeczy tych: Ktore od 12. dniá Styczniá/ Roku 1634. do 28. Lutego/ z Olbráchtem Wállensteynem przeszłym Xiążęćiem Mekelburskim/ Frydlánskim/ Ságáńskim/ Głogowskim: Generałem Woysk CESARZA I. M. y z drugimi Obersterámi; wprzod w Pilznie/ á potym w Egrze przećiwko CESARZOWI I. M. Domowi RAKVSKIEMV, y wszytkiemu Rzymskiemu Páństwu/ przez zdrádźieckie práktyki ná świát się pokazáły. RelWall A. Ktos chciał piscari inturbido [łowić ryby w mętnej (wodzie)] widząc krola Sine Successore [bez następcy] y iuz upadaiącą Lineam owey Sławney Iagellonskiego Domu Familiiey. PasPam 119v. W kim się zas te Oboie z chodzą requista Tego DOM nowym sławy splendorem zakwita. PasPam 273. Męstwa Herkulesowi proba iest prawdziwa Gdy za przedni Ornament Lwi skory zazywa I z tym Dom Lanckoronskich iawnie aemuluie kiedy się Lwem ognistym z dawna pieczętuie. PasPam 274. Oczy wisty na tym tu mieyscu reprezentuie się Dowod Wosobiey [!] Iey Mosci Panny Heleny Sieklicki ktora wzacnym y starozytnym zrodzona Domu [...] wszystkie Swiata tego dobrowolnie rzuca Ozdoby. PasPam 281v.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ chłopski dom (sz. zm.): Leszek z domu chłopskiego po nim co Korone Rączoscią y zawodem przed inszemi porwał Nuz on Piast on Kołodziey a potym Krol sławny Ktorego Potomkowie az ze do Ludwika Sczesliwie panowali pokazał ze Cnota I w lichey condiciey znaydowac sie moze. OpalKSat 72v. On się tym Czasem wrocił do Gospody Swoiey wymawiaiąc się ze go w Chłopskim domu bardzo teskno było. HistŚwież 117. ▲ z domu »o mężatkach: nazwisko panieńskie«: To iey własna maietność Sielecka, Gdyz była Heredyssa [dziedziczka] z domu Wodynska. PasPam 257. ▲ powiedzieć się do inszego domu »podać się za kogoś innego«: Rzeką nato a czemus się powiedział do inszego Domu [...] Temu że by się waszey zbył napasci. PasPam 183. ▲ dom alberyński »dynastia saska, której założycielem był Albertus Animosus«: [...] obudwu iednak Z niebespieczeństwa Albertus Animosus Xiąze Saski wielkiey odwagi y Dzielnosci pan, a protoparens Domu Albertyńskiego, wyprowadził. IntrHist 200. ▲ bibl. dom Aaronowy, dom Aaronów »kapłani«: Domie Aáronow/ dufajcie w PAnu: on jest pomocnikiem y tarczą ich. BG Ps 65, 10. PAN będzie pámiętał ná nas/ będzie błogosłáwił: będzie błogosłáwił domowi Izráelskiemu/ będzie błogosłáwił domowi Aáronowemu. BG Ps 65, 12. Rzecz teraz domie Aáronowy/ że ná wieki miłosierdzie jego. BG Ps 68, 3. ▲ austryjacki dom: Albertus I Syn Rudolpha Habspurczyka, od ktorego teraznieyszy ArcyXiązęta domu Austryackiego pochodzą. IntrHist 192. Jakże Karol V Rządy y Zycie swoje Zakonczył. [...] Ferdynandowi I Bratu Zdał Cesarstwo, Philippowi II Synowi Swemu resztę państw Zlecił, y oddał od tego czasu dom Austryacki dzielił się w linią Ferdynanda y karola; podczas abdykacyi Stanom imperyi remonstrował, Ze Za panowania Swego 7 razy we Włoszech [...] bywał. IntrHist 234-235. HELWECYA albo SZWAYCZARY , teráz Rzecz‑Pospolita, długa ná mil 60. Niemieckich, szeroka ná mil 80, Ta Helwecya dawnych czasow parierowáła Domowi Austryackiemu, lecz podtym Dominium maiąc się zá oppressam, wybiła się. ChmielAteny II 230.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ macierzyński dom »rodzina ze strony matki«: Niedzwiedz Macierzynskiego Domu coz ten znaczy Pewnie to kozdy przyzna kozdy wytłąmaczy ze Zwierz straszny odwazny Serdeczny y Męzny Do potkania y bitwy nad inne potęzny. PasPam 270.

3. »miejsce zamieszkania«: Osnuią to więncem na wielkiey misie koło głowy owegoz bydlęcia te kiszki y takto na Stole Stawiaią przy kozdym obiedzie y iedzą zawielki specyał etiam y wdomach Szlacheckich tak czynią y mnie częstowano tym do uprzykrzenia. PasPam 56. Kazali tedy czwartego dnia potym winiść wolno zpod warty ktory iako powrocił do Pana dopiero napełnił się dom lamentem. PasPam 76. Bachmata dosyc z przyrodzenia bystrego z hukano kanczugami o sieczono a ieszcze nadgłowek mu zerwawszy z głowy kilka razy nad nim strzelono. Tak tedy iako szalony Bachmat skoczył kudomowi a wszystko tam było gęstemi chrostami iechać. PasPam 177. Szlachtę na Powrozach wodzić kazecie rabować ich Domy Wołoszy. PasPam 195. Białogłowa Pocciwa Gospodyni dobra w Domu Porządek y dostatek wszelki. PasPam 222. Wyiechałęm z domu do Obozu. PasPam 235v. W iedzięmy w Miasta [...] do Domow szukać Ludzi y Człowieka nie masz co zywo w Lasach. PasPam 236v. Iuzesmy tedy miewali Sessyie w Namiotach dla owej Niepogody. Szlachta się poczęli roziezdzac do Domow. PasPam 244v. Przyiechawszy do Domu 16 Novembris trafiłęm na Załobę po Matce moiey kochaney. PasPam 245.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ dom białogłowski »w Turcji: dom nałożnic, harem«: Ale Márdocheusz ná káżdy dzień przechadzał się/ przed sienią domu białogłowskiego/ chcąc się dowiedzieć/ jákoby się miáłá Ester/ y coby się z nią działo? BG Est 2, 11. Zátym [?] Pánná wchodziłá do Krolá/ á ocokolwiek rzekłá/ to jey dano/ áby z tym poszłá z domu białogłowskiego/ áż do Pokoju Krolewskiego. Wieczor wchadzáłá/ á ráno się záś wracáłá do drugiego domu białogłowskiego/ pod straż Sáásgázy/ komorniká krolewskiego/ strożá założnic: Nie wchadzáłá więcey do Krola: ále jesli się upodobáłá Krolowi/ przyzywano jey z imienia. BG Est 2, 13-14. ▲ dom profesów »część klasztoru, w której mieszkają zakonnicy po ślubach«: [...] nabożeństwu ktore teraz do tákiey doskonáłości przyszło (z czego niechay będzie Pánu Bogu cześć y chwałá) wielkie pobudki podał [Ks. Skarga] y mieszkáiąc tu cztery láta/ á w kazániach vtáwnie prácuiąc/ dom Professow/ álbo mieszkánie przy ś. Bárbárze [kosciół w Krakowie] Oycom sposobił. BirkSkar 12. [...] czwartego slubu Professowie (oni co (...) domámi profesow rządzą y rządzić mogą) przysięgáią Bogu i zakonowi. SzemGrat 41. gdy do Nowicyatu, z Domu Professow powracał. nieznaiomy młodzian, drogę mu zaszedszy, nie małą w złocie summę ofiarował. NiesKor II 92. Pierwey w Domu Professow y w Collegium posługi kuchenne odprawował, á potym do S. Jędrzeia posłany był. NiesKor II 665.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ coś jako bydło do domu gonić: W Pewney támże Prowincyi, iák bydło ie [jelenie] do domu gonią, doią, nábiał zbieráią, wielką ztąd máiąc intratę. ChmielAteny1745 I 474.

4. »rodzina, domownicy«: Kiedy zapowrotem owe w domu nastąpiły zale. To mnie tez takie cięszkosci na Sercu czyniły zem niewiedział iezelim zyw. PasPam 76. Szlachta dowiedziawszy się z kozdey wsi przyiechało ich po dwoch witac Deputatow Nomine inszych Swoich braci bo tego iest y 50 y 60 domow w iedney wsi. PasPam 81v. Pochwalił mi ten postępek Ociec moy chwalili Iteressanci [!] doma mego. PasPam 134. Krola przeproszę lubom niegniewał, y Pokuty gotow się podiąc byle niebyła szkodliwa moiey, y mego Domu reputacyiey. PasPam 203v.

5. »świątynia«: Niezaraz nam Bog da takie sposoby Do tak pozorney Domow swych ozdoby. PasPam 111.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ dom Baalowy, dom Baalów: I zeszli się wszyscy chwalcy Baalowi, tak że nie został żaden, któryby nie przyszedł. I weszli do kościoła Baalowego, a napełniony był dom Baalowy od końca aż do końca. BG 2Krl 10:22. Potem wszedł wszystek lud do domu Baalowego, i zburzyli go, i ołtarze jego, i bałwany jego połamali, Matana także kapłana Baalowego zabili przed ołtarzami. BG 2Krl 23:17.

6. »kraj pochodzenia, strony rodzinne«: Obeymowała iakas tęskność zrazu puko blisko Domu: Ale skorosmy się iuz za Ordę [Odrę] przeprawili iak ręką odiął. Daley poszedszy iuz się y o Polszcze zapomniało. PasPam 54. Tyranna Szwedzkiego z Oyczyzny wygnał [Czarniecki] y ieszcze go za Morzęm wiego Domu szukał. PasPam 206v. Gromadzą się tedy Woiewodztwa dobrym porządkiem kozde u siebie w Domu. PasPam 230.

7. »gospodarstwo«: Wdowka nieboga przysłała co Dom miał gorzałek piw pili tedy Dragani. PasPam 154v. Iuz tedy dy złote Lata twardym przedziergnęły się zelazęm, kiedy Dąm [dom] radosci y nadzieie naszey wgorzkie obrocił się nąm łzy, Takiego pozbywszy Hetmana y Senatora. PasPam 207-207v.