Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »mylne mniemanie, przekonanie, rozumienie; fałsz, niezgodność z istotnym stanem rzeczy«: Ták wiele błędow y omylności w swych księgách o ziołách zostáwił [Ruelius]/ że żaden z ziołopisow więcey. SyrZiel 727. Zda mu się ze cos słyszy chociay nic nie słyszy I obaczywszy swoi błąd wzdycha w oney ciszy. ArKochOrl 66v. Co pospolicie rozumieią, żeby się ná káżdy wieczor miáło [słońce] kąpáć w wodách morskich, y wschodząc miał [!] wynikáć z nich, błąd to iest. OvOtwWPrzem 56. Wielki w tym błąd ludzi pospolitych, ktorzy lada wałmistrza co wał kopie albo co trochę rozmiaru umie [...] Indzienierem nazywaią. NarArch 79. Ludziom doradza/ áby się uználi/ Grzechow poniechali/ błędy porzucili: á Prawdy się jęli. KancPol 13. Zárowne y owszem dáleko wiecey, w rozsądku o czárach y czárownicách tego potrzeba: przeto iż tá inquisitia o czárách oszukaniu y błędom bárdziey podległa. WisCzar 66. Chrystus Pan będąc Oycem pokoiu/ łáski/ y świátłem prawdy/ nigdy iey áni błędem/ áni obłudą áni zámieszániem nie mąci. BujnDroga 260. Gdy tedy Bog u siebie ták wysoce kłádzie tych/ ktorzy [...] czcią y godnościámi świáta tego gárdzą/ chybabysmy od rozumu odeszli/ Boskie raczey zdánie/ niż omylnego złośliwe[g]o świáta błąd y omámienie przedsię bráć. BujnDroga 293. Ieżeli kto w czym iáki błąd postrzeże, niech wybaczy nieudolności moiey. CompMed 4. Atoli to [sąd o dawności świata] iest prożna chluba, y prawdziwey całego światá, á zátym części y pomnieyszych kraiow lat kálkulacyi, błąd przeciwny. BystrzInfCosm G1v. DAWIDZIE niewinny, Uznał Krol błąd swoy, y iuż iest, dla Ciebie inny. DrużZbiór 21.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ być w błędzie »mieć fałszywe, mylne mniemanie, przekonanie«: Ale y ci są w błędzie/ ktorzy Girem nászym/ álbo Alexándryiską Pietruszką być go [dzięgiel włoski] rozumieią. SyrZiel 101. Wzięłá mnie zá Zwyciescę, żem powrocił zdrowy, Y miłość swą odkryłá, á niechcąc mi mowy Na minutę pozwolić, upárła się w rzędzie, Y teráz skárży na mnie, będąc w tymże błędzie. CorMorszACyd 192. ◆ zawodzić (kogoś, coś) w błąd »powodować, ze ktoś nabiera faszywego, mylnego mniemania, przekonania; powodować, ze coś staje się mylne, fałszywe, niewłaściwe«: Pospolite mniemánia ludzkie záwodzą nas w błąd/ y prawdy nam doyźrzeć nie dádzą. StarPopr 42. Cnotliwy człowiek [...] poiázdy tákie sobie opátruie y obmysla/ iákich przyrodzenie y stan iego potrzebuie/ nie iákich chcą po nim ludzkie popsowáne obyczáie/ y od rozumu y od przyrodzenia dáleko w błąd záwiedzione. StarPopr 118. ◆ zostać w błędzie (sz. zm.) »pozostać przy fałszywym, mylnym mniemaniu, przekonaniu«: Na iedenascie Krokow mogę to rzec smiele Z wody słoney zbyt miązsze ukazował skrzele [wieloryb] Wszyscysmy w tem błędzie zostali Bo się z mieisca nie ruszał wszyscysmy widzieli Ze to na wodzie iakiey był wysepek mały. ArKochOrl 57v. Nie zostaniesz w żadnym błędzie, Każda z twych spraw stała będzie. MorszAUtwKuk 232. ◆ w błędy odwodzić coś »sprawić, ze coś staje się mylne, fałszywe, niewłaściwe«: Na cóż bym też mienił i w zdrożne błędy Chciał odwodzić myśl od tej gładkości. MorszAUtwKuk 302. ◆ w błędzie tkwić »nie odstępować od mylnego, fałszywego mniemania, przekonania«: W tym niemal błędzie Ruellius y Hermolaus Barbarus tkwią/ iáko Brazauola y Manardus [nieodróżnianie korzenia od kłosa ziela Nardusa Indyjskiego - Nardus Indica]. SyrZiel 34. ◆ wpaść w błędy »ulec mylnym, fałszywym mniemaniom, przekonaniom«: Turtulian wielki y bárzo uczony człowiek że wierzał widzeniom niektorych niewiast, w grube wpadł błędy. TylkStrom 136. ◆ w błąd wstępować »mylić się, przyjmować fałszywe mniemanie, przekonanie«: Ty zes iest w ktorym wzrok swoy topięchciwy Czy cięn twey duszę widzę swiątobliwy Ach nie ty pono, Ktorego miłuię: Cosz? y owszem ty częmu w błąd wstępuię?. OblJasGór 156v. ◆ Kogoś z błędu wywieść »sprawić, że ktoś odstępuje od mylnego mniemania, przekonania, fałszu«: O miły P. Plebanie/ wielkasz topracá stárego Gregoryánká náuczać/ ále cosz zwámi czynić/ przecięć ábym was zbłędu wywiodł iákom począł do końcá ćwiczyć muszę. SzemGrat 38. ◆ Kogoś wywodzić z błędu »sprawiać, że ktoś odstępuje od mylnego mniemania, przekonania, fałszu«: Nieszczęsny mądry, drugich nie wywodząc z błędu; Nieszczęśliwszy, co inszych uczy, sam bez względu Piekła, nie żyje wedle swej nauki. PotFraszBrück II 410. ◆ zostawać w błędzie »pozostawać przy fałszywym, mylnym mniemaniu, przekonaniu«: Iesli przyiaciel iesli nieprzyiaciel będzie Domyslic się nie moze y zostawa w błędzie. ArKochOrl 6.

2. »niezgodność z obowiązującymi regułami czego, odstępstwo od normy, pomyłka; wada«: Subtelność rzadko kiedy iest bez przysády. Przywięzuie się do niey niemáło złego towárzystwá: Mniemanie o rzeczách omylne, o sobie Praesumpcya, wnet Vpor y Smiáłość sobie y drugim niebespieczna, ktorymi zátrudniáiąc iásność, prawdę z gościńcá zraża, záślepia do vznánia iey oczy, błędy wzgorę podnosi, w vszách ludzkich propozycyie swoie drogo szácuie, cudze potępia. PetrJWod A2-A2v. Gdy go [urzędu] komu odmowią, znak to iest w nim błędu. CorMorszACyd 115. Dawne Młodych Przywary dawne to są błędy Ze zdarszy się z Opieki, iako Ryba z Wędy Blaskiem nowey Swobody zaslepiwszy oczy Doswego się zginienia sama Młodosc toczy. PotWoj 13. Miesiąc [...] od punktu do punktu bez błędu przechodzi, Rospuszczáiąc po ziemi swych promieni końce Ludziom ná pomoc. DamKuligKról 200. AByś czytelniku vznał iáko błądzą Rzemieślnicy w stáwiániu Młynow bydlęcych; Młyná wspomnionego błędy krodko namięnię. SolArch 92. Niektorzy y Dąbowa nazywáią [ten herb], ale to podobno drukárni błąd, że r literę opuszczono. NiesKor II 3. Naymnieyszy fal w abrysie, znacznych defektow fabryki bywa przyczyną, y daremnych expens okazyą poprawuiąc coraz błędy. BystrzInfArch D1v.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Niemand ist ohne Fehler/ (Gebrechen/) Żaden nie jest bez jákiego Błędu, (káżdy Dudek ma swoy czubek;). ErnHand 336-337.

3. »fałszywy krok, niewłaściwe posunięcie, przedsięwzięcie, postępowanie; grzech«: Podawamy imieniem IchM. P.P. braci naszych tu podpisanych to pismo nasze, którem protestujemy się przeciw tak szkodliwemu i nigdy dotąd niebywałemu a nowemu błędowi tamtych kilku osób. AktaKrak I 372. Kwitną ná ten czas winnice/ gdy umysły wiernych Bożych dobre uczynki przedsiębiorą/ ále owocow nie rodzą: iesli od tego co przedsięwzięli błędámi iákimi bywáią odwodzeni. SpInZąbMłot 381. A skoro już psi jego głos poznają, ma nad niem zasię tuż on starszy, co pierwej dojeżdżał, jeździć, i rektyfikować go, i upominać w błędziech, aż przyjdzie do doskonałości. OstrorMyślTur 48. V nas iak o medykach przysłowie powiada Ze ich errores terra tegit tak y naszych Hetmanow błędy oraz zludzmi pogrzebione. OpalKSat 57. V nas W polszcze ten powszechny błąd ze kościołow faciati ná záchod obrácáią. NaukaBud 7. Bo kto się raz naszynie rozpaloney sparza Nie rychło błęduswego, drugi raz powtarza. PotWoj 64. A tej, co z żalem przed Tobą się skruszy, Odpuszczasz błędy - utrapionej duszy. LubSTobPol 80. Kiedy która [żona] rządy Odejmie chłopu, wielkie tam są błądy. SejmPanBad (PSM) SejmPanBad 101. Táka Krolow wexa, podszyty interes prywátny, pod publiczny, y to niesłuszny, iest grzech podobny Herezyom, ktore pod Pismo Swięte y że rzekę Boski interes, prywátnych záwziętości swoich błędy pokrywáią. JabłSkrup 33. Poznał błąd swoy [Dawid] ze zgrzeszył, uderzył się w piersi Mowiąc: odpuść mi Panie. DrużZbiór 129.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ trwać w błędzie (sz. zm.) »nie przestawać źle postępować, czynić, popełniać grzechów«: Ludzka rzecz vpáść/ á diabelska w błędzie trwáć. RysProv VIII, 7. To tylko żeś nie długo trwáłá W tym swym błędzie/ y záraz w sumnienie się tknąwszy/ serdecznieś żałowáłá. TwarSPas 111. ◆ (Kogoś) w błąd zawodzić »powodować, że ktoś źle, niewłaściwie postępuje, grzeszy«: On [Bóg] gdy zátrzyma wody/ wyschną: á gdy je wypuści/ podwracáją ziemię. U niego jest moc y mądrość. Jego jest błądzący/ y w błąd záwodzący. BG Hi 12, 15-17. Iesli sámá siebie niechcesz w błąd záwodzić/ Proś co słuszna/ miłuy co sámicy się godzi. OvOtwWPrzem 384. ◆ wpaść w błędy »zacząć źle, niewłaściwie postępować, grzeszyć«: Gdzie iako czeczotka, Załosne przed swey Dyanny Figorą, paciorki szepce: zkąd rodem devotka? Spytawszy, iakby więcey nie chciał wiedziec, Wstac iey y kazepodle siebie siedziec. Widzi zewpadła Fascelina wbłędy, Animuie się przecię iako moze. PotSyl 87. ◆ żyć w błędzie »grzeszyć, źle postępować«: Zyć muszę nigdy w popráwionym błędzie/ Troski y wieczne cierpiąc niepokoie/ Cień mię słoneczny náwet strászyć będzie/ Przed oczy niosąc plugástwo mi moie. TwarSDaf 122.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Ludzka rzecz vpáść/ á diabelska w błędzie trwáć. RysProv VIII, 7. ● Káżdy błąd ma swoię wymowkę. KnAd 338. ● Potrzébá wiélu błędow ochroná i obroná. KnAd 912. ● Wymowká/ głupstwá/ błędu zasłoná/ ochroná. KnAd 1283. ● Błędu lepie poprawić/ á niżeli bronić. DobrGram 434. ● Wenn ein Narr einem Irrthum entgehet/ jednego Błędu uchodząc Głupi, geräth er in den andern/ tráfi w drugi. ErnHand 227.

4. »odstępstwo od wiary, odszczepieństwo, herezja; fałszywe, złe, mylne, niezgodne z prawdą rozumienie spraw religii«: Isidorus Clarius ták czyta: Statuam me contra oculos tuos. y słusznie nie dawno rzekł: Rozumiałeś niezbożniku iż będę tobie podobien? iákoby chciał mowić: rozumiałeś że tego nie vczynię co mowię: A ktoreż świátło może rozeznáć lepiey te błędy twoie/ iáko gdy siebie sámego postáwię przeciwko twoim oczom? BirkNiedz 8. O Lutrze/ gdy rozsiewáć począł swe błędy/ nápisąno tesz ksiąszkę iednę/ ktorey tytuł był Luterski płaszcz żebráczy. SzemGrat 49. Kto zna Boga/ słucha nas. Kto nie jest z Boga/ nie słucha nas. Przez to poznawamy duchá prawdy/ y duchá błędu. BG 1J 4, 6. Nie może błąd bydź wzniecony pokryty imieniem Chrześciańskim, tylko ze złego rozumienia pismá. ztąd herezye nástąpiły. KorRoz 10. Błąd to był wielki/ y wyklęto go [Manicheusza] też z kościołá. StarKaz 354. Weźmiesz Pogańskie szpárgały, Alkorány Tureckie, o iák wiele w-niech błędow, baiek, kontrádykciy znaydziesz!. MłodzKaz II, 366. Kalwin jeden, co wczora z błędu rewokował, Prosił, żeby biskup za to co darował. PotFraszBrück I 453. Postępuiemy sobie, iak zwyczaynie Heretycy, ktorzy choc po długich kontrowersyach przekonani o błędach swoich, nie mniey w nich przestaią. LeszczStGłos 2. Maią się zá Chrześcián [Abisyńczycy], ale Schizmatycy są, Dyoszkora y Eutychesa błędámi zaráżeni. BystrzInfGeogr D2. Wiele by narosło błędow [...] gdyby nie była ná Synodach reformatio morum. ChmielAteny II 426. Szkárádny báłwan wász iest Schizmá/ ábo Odszczepieństwo potępione/ w ktorym ták się kochácie/ że wolicie strácić niebo y duszne zbawienie wásze/ niż odstąpić od zámiłowánych błędow wászych. BirkRus 3. Błędy w wierze pochodzą z zepsowánia obyczáiow. TylkStrom 33.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ błąd ariański (sz. zm.): Promowowáli Gottowie tenże błąd Aryański w Záchodnich Państwach. ChmielAteny II 697. ▲ błąd pogański (sz. zm.): Iest ábowiem tákich niezliczona rzecz/ ktorzy temu fałszywemu mniemániu wiárę dáiąc/ od prawdziwey wiáry odpadáią/ w błędzie pogańskim wiąznąć. SpInZąbMłot 413. Z tąd tu z odległych krain przybyłem dla tego, Abym cię wyprowádził z błędu pogáńskiego. DamKuligKról 72. Dość miáłá nieprzyiacioł Polská, ná wsze strony, Wyrzuciwszy Pogáńskich błędow zabobony. PotPocz 76. ▲ błąd heretycki: Y nie ináczey iáko pomnażaniem religiey wielu ludzi umysły z błędow heretyckich oczyściasz. SpInZąbMłot Przedmowa. Zgadłem zaraz, ledwie to moich doszło uszu, Gdy marszałkiem w kapturze Jordan na ratuszu, Że się Szlichting będzie krzcił; jakoż w wieży jeszcze Z błędow się heretyckich świętą wodą pleszcze. PotFraszBrück II 199. ▲ chrześcijański błąd: A po długiey dispucie będzie zwyciężony Od nas árgumentámi, płákáć ná to będzie, Ze ták długo wiodł zywot w Chrześciańskiem błędzie [Nachor]. DamKuligKról 161. ▲ błąd kacerski: Są, co błędy kacerskie plewią z roli pańskiej, są, co gorąco uczą cnoty chrześciańskiej. GrochWiersze 269. ▲ luterański błąd: Fałsze i luterańskie wyrzuciwszy błędy, Szerzy się wiara święta katolicka wszędy. PotFraszBrück I 524.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ być w błędzie »odstąpić od wiary, głosić herezje«: Polutrzylichmy się wszyscy w tej mierze, Nieznać nas [...] Wszyscychmy w błędzie. GrochWiersze 278. ◆ w błędzie chodzić »odstąpić od wiary, prześladowac wyznawców wiary«: Krol wzruszony Większą cholerą, bárziey Zakon prześládowáć Począł, á báłwochwálcow w znácznieyszey czci chowáć [...] Gdy záś Krol w tákim błędzie, y vporze chodzi, Syn mu się komplexyey ozdobney vrodzi. DamKuligKról 13. ◆ w błędzie trwać »nie przestawać głosić herezji, żyć jako odszczepieniec, odstępca od wiary«: Kto Kácerzem zostáie/ sowitym bywa synem piekłá: naprzod dla tego/ iż prawdę ktorą trzymał/ opuszcza: potym iz sstał się ádwersarzem prawdy. Bo kto się w błędách vrodził/ y w błędách trwa/ ten tylo iest prostym synem piekłá. BirkRus 24. ◆ w błąd wpaść »zostać oszczepieńcem, odstępcą od wiary, heretykiem«: W Kościele Bożym [...] trudno zbłądzić: á iesliby kto per incuriam w błąd wpadł, wnet go poprawią. KorRoz 11. ◆ w błąd zachodzić »odstępować od wiary, kwestionować jej zasady«: Wiárá nie może stać z powątpiwániem dobrowolnym o iey ártykułách: á ktorzy się nie chcą dáć náuczyć, wątpliwemi w wierze bywáią. Wtorzy záś, im bárziey o wierze myślą, tym bárziey w błędy záchodzą. TylkStrom 32. ◆ zostać w błędzie »fałszywie pojąć sprawy wiary, religii«: Ztámtąd wyszedłem ku dniowi/ O krzcie nie mysląc/ bom został w tem błędzie: Zem we snie tylko iákąś widział márę/ Y swam rozumiał bydź práwdziwą wiárę. TasKochGoff 309.

5. »błądzenie, błąkanie się; bezdroża, manowce«: Błogosłáwię cię Pánie [...] żeś mię nie zostáwił w tym błędzie/ ná ziedzenie onemu wkoło okrążáiącemu y rykáiącemu Lwowi/ szukáiącemu záwsze kogoby pożárł. KalCuda 215-216. Wprowadza też [poeta] tu Dyomedesá, Aetolskiego páná, wspomináiącego błędy, y nieszczęścia morzkie. OvOtwWPrzem 576. Siła by błędów powiadać mej drogi, Którem ponosił długo przez wiatr srogi. BorzNaw 104. Wiele przypadkow, iáko iest przestrone, Y wiele prądow morze miewa słone. Ani, komu dáną wiárę łomie, Nigdy mu sprzyiáć niemoże widomie; Owszem ieżeli ktore mieysce kędy Gorsze iest ná to? tedy morskie błędy. OvChrośRoz 88. Co mi ná morzu, co mi y ná lądzie Wrożył; wszystkom to w mym wycierpiał błądzie. OvChrośRoz 365. ERREUR [...] BŁĘDY błąkania się Ulyssesowe w długiey iego peregrynacyi po morzu. DanKolaDyk I, 526-527. Między morskiemi, AEneasza błędy Zatopi Iuno, gdy się nieużali. ChrośJóz1745 E3v.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Lépiey się wrócić/ niż dáley w błąd iść. KnAd 443.

6.indyw. »nieład, rozwichrzenie włosów«: A skoro w wárkocz włosy powiązałá [Armida]/ Y ich pieszczone powściągnęła błędy: Krotsze skręciwszy/ w pierścienie zebrałá. TasKochGoff 403. A skoro w warkocz włosy [Tyzbe] powiązałá/ I ich pieszczone powściągnęła błędy, Krotsze skręciwszy/ w pierścienie zebrała I pięknych kwiatkow natknęła w nie wszędy. LubSPir 17.