Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »określona w pieniądzach lub ich równoważnikach wartość materialna«: Kazał ták sobie dać zboże, iáko inszym dawáli, á cenę zboża postánowił zá trzydzieści y dwá groszá. PetrSEk 40. Tam się obrociła Kędy ią nauczona Wiedma prowadziła Gdzie duch Marlinow mieszkał podle swoich kosci W trumnie z kamienia wielkiey ceny y drogosci. ArKochOrl 23. Céná/ AEstimatio [...] Pretium [...] Valor [...] Victoriati valore redimi potest [...] Nuncupatio [...]. Kn 60. Drogość iákiey rzéczy/ cená wiélka choć słuszna/ [...] Magnum pretium [...] Pretiositas annuli [...]. Kn 149. Drogi w cenie/ w pieniądzách. Pretiosus, carus, sumptuosus. Brungus SzyrDict 53. Proszę moy MP. Bra[cie] abys mu WM. zatrzymał zaplatę. bo ia niemogę pro mea parte tak przyiąc roboty za iakąm Cenę ią stargował. Szalbirz to wielki. OpalKListy 37. Ma[m] wszelkie farby y ceny. PolPar 109. Prosim cię, powiedz, żyto w jakiej cenie? BorzNaw 59. GENERALNY Intraty Summáriusz ták się ma rozumieć; co do Percepty nalezy, według wzwysz specificatiey osobno vczynić summę kázdey rzeczy, podług ceny, tárgu, y waloru. EksRokLub 72. Zá podniesieniem váloru srebrá y złotá, podnieść się też koniecznie musiáłá Cená wszytkich rzeczy, y Towárow. FredKon 102. Przywiozł zdalekich kraiow to, co lubo zdrogosci y ceny ma wysokie u ludzi zalecenie. Ale że w Polszcze zdawna znaiome, nie specyiał. PasPam 80v. Nie tráci Ceny koń choć idąc drogą Dárskie mu nogi poszwánkowáć mogą. KochProżnLir 6. Teraz Kamiennicza w Wiekszą Czyne przysła. KomonDziej 170. Pozostałe zas zboze wespoł zprowizyą aby ceno targowo rachowane było. SapADiar 1. Prosiłem oraz o Ceny specyfikacią Soli Zelaza Szkła Ołowiu etc. SapADiar 119. Cena żywności. O przedawaniu y kupowaniu jedzenia y picia Hetman Polny ma szacunek wydać. ArtWoj 139.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ cenę podnosić (sz. zm.) »zwiększać wartość, wyżej cenić«: Cudze kráie umieią w to, dla pożytku Rzeczypospolitey, potrafiać, iż podczas podnoszą ceny w monecie, podczas zniżą. PetrSEk 20. Cenę podnoszę/ więcey podáię w tárgu/ Pretium augere [...] Pretium amplifico [...]. Kn 61. Cenę podnoszę vrzędownié/ Imponere grauiùs pretium [...]. Kn 61. ◆ idzie wzgórę cena (sz. zm.) »coś drożeje«: Cená wzgorę idzié/ [...] Crescit pretium rerum venalium. Kn 61. Idzié wzgorę cená/ zboże. v. Drożéié. Kn 240. ◆ być w cenie »popłacać«: Iést w cenié/ w pieniądzách/ v. Popłaca. Kn 247. ◆ mieć cenę »popłacać«: Ma cenę tá rzécz. v. Popłaca. Kn 384. ◆ skoczyła cena »coś zdrożało«: Skaczę/ aliter. Skoczyło zboże ábo [skoczyła] cená/ poszło wzgórę/ v. Drożeię/ Cená 3. Kn 999. ◆ cena wskoczyła wzgórę »coś zdrożało«: Céná wskoczyłá wzgórę/ Accensum est pretio [...] Ingrauescit annona [...] Accedit plurimùm pretio [...] Kn 61. ◆ spuszczać cenę »obniżać wymierną wartość«: Spuszczam cenę/ v. Cenę spuścić. Kn 1055. ◆ cenę spuścić »obniżyć wymierną wartość«: Spuszczam cenę/ v. Cenę spuścić. Kn 1055. ◆ cena się podniosła »wartość czego została zwiększona, coś zostało wyżej wycenione«: Wszystkich rzeczy cena tak się in immensum podniosła, że już pod samo ludzi kupieckich przyszła arbitrium. AktaKrak II/1 262. ◆ podniesienie się w większą cenę »zwiększenie wartości czegoś, wycenienie czegoś wyżej«: Za podniesieniem się srebra i talarów w większą cenę złotnicy nie robią robót srebrnych według dawnej próby krakowskiej. AktaKrak I 382. ◆ upada cena »coś znacznie tanieje«: Vpada cená/ vide Cena vpádłá. Kn 1192. ◆ cena upadła »coś znacznie potaniało«: Vpada cená/ vide Cena vpádłá. Kn 1192. ◆ cena stoi »coś nie zmienia wartości«: Cená stoi/ ábo stoi co w cenié/ Constitit pretium [...]. Kn 61. ◆ stoi cena w mierze »coś nie zmienia wartości«: Stoi cená w-miérzé/ v. Cená. Kn 1069. ◆ stoi co w cenie »coś nie zmienia wartości«: Cená stoi/ ábo stoi co w cenié/ Constitit pretium [...]. Kn 61. ◆ w wysoką cenę wynieść »podrożyć«: Żupnik [...] nie tylko że suchedniową sól stanowi ślacheckiemu zatrzymuje, ale beczkową sól w tak wysoką cenę wyniósł, że beczkę soli na własną potrzebę ślachecką i po zł 12 płacić muszą. AktaKrak II/2 487. ◆ dostawać po cenie »tanio kupować«: Ninaczym nam nieschodziło zywnosci wszytkiego czego potrzeba poceniesmy dostawali. ŻółkPocz 40. ◆ być w cenie »być cenionym, mieć wysoką wartość«: Gorzałczysko unich nim nay bardziey Smierdzi tym w większey iest Cenie. PasPam 166. ◆ cenę zniżyć »obniżyć wymierną wartość«: Cudze kráie umieią w to, dla pożytku Rzeczypospolitey, potrafiać, iż podczas podnoszą ceny w monecie, podczas zniżą. PetrSEk 20. ◆ ceny upuścić »obniżyć wymierną wartość«: Pana W-dzica Rawskiego miec tam WMMPan bendziesz wLu[bli]nie na pirszą sessią. Ztym componas o Czerniew ktorego [ro]zumiałbym ceny raczey vpuscic, nisz nadebrac na przeda[nym] Hamrze. OpalKListy 58. ◆ ustąpić ceny »obniżyć wymierną wartość«: To napisawszy przydam co [mię] wielce solatur ze WMMP. wrozisz albo sobie obiecuiesz faci[lem] w przedaniu tych Łubnic. P. Podskarbiego, y ze znacznie vst[tą]pi podaney onych ceny. OpalKListy 58. ◆ w jednej cenie z kim czym chodzić (sz. zm.) »mieć równą wartość«: Jedno i dobrych, i złych szczęście psuje Czysty z nieczystym w jednej cenie chodzi. LubSTobPol 47. Wiem, że niegdy ták droga Kleopatry byłá Perła, że w iedney cenie z iey Páństwem chodziłá. DamKuligKról 34. ◆ w wielkiej cenie chodzić »być cenionym, mieć wysoką wartość«: Ten kon tak dobry pływacz [...] w wielkiey powiedano Cenie chodził. PasPam 265v.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Cená w mieszek nie idzie. RysProv II, 5.

◼ Przenośnie: ◼ Swoiego cenę Sądu, nadobną z sobą uwozi Helenę. ClaudUstHist 154. ◼ Nie táką się przed w-schodnym świátem Perskie álbo Arábskie skárby zászczycáią ceną. PisMów II II, 383 [373]. ◼ DO KRAMARKI [...] Widzę tu twarde kamienie, Jako w sercu, tak i w cenie, Przecięż bądź tańsza. MorszAUtwKuk 69.

2. »wartość, znaczenie społeczne lub moralne, waga, szacunek, poważanie«: Wezmisz wdzięcznie Książeczkę tę proszę ode mnie/ A prostotę tákową moię/ przytym skromnie V siebie znieś; wtym żemci ták Script podłey cenyPrzypisał: ktory słusznie mogłby bydz wzgardzony. RoźOff A4. Naturá Boska wielką iest doskonáłością/ y ceną przednią wszytkich rzeczy/ iáko złoto. BirkNiedz 18. Bo oni iednym sposobem wszędy idą/ reguły się swey trzymáiąc: y iednáką wszędy cená ich nauki zawzdy; tak we Włoszech/ we Franciey iáko y w Polszcze. SzemGrat 6. Wagá/ tr. ważność/ cená/ miésce/ poważánie/ liczbá/ tr. Momentum [...] Haec res nullum habet momentum ad beatam vitam: momenta paria rationum: habet momentum gratia: habet apud me momentum tua religio. Pondus habere apud aliquem: tuae literae maximi sunt ponderis apud me [...] Numerus [...] Nullo numero homo. nie waży nic [...] Alicuius aeris magister, i. pretij. Kn 1220. Ktorykolwiek z nich będzie, iednęż wezmię Cenę Swey prace, y zá żonę odbierze Xymenę. CorMorszACyd 178. W kilku leciech, widzim Poturnaki Ktorzy drogą Krwie Panskiey opłaceni ceną Sprosnego Machometa uspieni Syreną Onę Mysl Chrzescianską, iako Paralizem Masłokiem zaraziwszy Swiętem gardzą Krzyzem. PotWoj 10. Pásterzow wászych [...] nie macie w poważániu, w powinney cenie. MłodzKaz II, 439. Nie złotnik, nie jubiler, affekt czyni cenę. PotFraszBrück II 421. Nád samego Bogá/ nád łáski iego cenę y powagę/ iedno nikczemne stworzenie przekłáda. BujnDroga 92 [29]. Co záś krom prace, y co, przychodzi im lekko, Tráci smák, y iuż mnieyszą cenę, ma dáleko. PotPocz 105. Więcey rzekę, że praca Ministrow Chrystusowych tak droga że y nie oszácowana, y że całego swiáta skárby rownáć się nie mogą w cenie rzeczy swiętych, ktoremi száfuią. LeszczStGłos 20. T III 103. Sámá miłość nam cenę dáie, tey miłości Bog doznawa, że mogą wybráni mowić, iáko iest w Psalmie 65. TylkStrom 25.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ być (u kogoś) (jakiejś) ceny, być (u kogoś) w (jakiejś) cenie »mieć (dla kogoś) (jakąś) wartość«: Wazą bogactwa. Vide. Bogactwa teraz w cenie. ManTobPhr 214. Ták ná potym ludziom ná insze fluxy zaleciła/ że y teraz w niemałey cenie iest tá wodá. SykstCiepl 132. Rowną tedy będąc mężowi, ma też mieć o tym pilnieysze stáránie. Gdy mowię rowną, nie rozumiem według ceny, ale według godności. To iest, trochę insza w godności gospodárskiey, ácz w cenie, to iest, że iest [żona] człowiekiem, iáko y mąż iednáka. PetrSEk 53. Rozdział XIX. W jakiej cenie są Elearów męstwa wołoskie, i czemu o nich w dyaryuszach głucho. DembPrzew 49. Dziś podłey ceny [...] iest Spártá. OvOtwWPrzem 626. Nie potemu pachołek ze mnie abym kilkąnastą tysiecy miał gratificari komu, ktore u mnie hoc statu rerum w wielkiey Cenie. OpalKListy 395. Muza u mnie w przedniey cenie, A po niej zdrowie, potym dobre mienie. ZimSRoks 67. Pewnie by ma stała Sława po dziś dzień i jeszcze by trwała Cnota w swej Zcenie! jeszcze by mię znali Panną, co mi się przedtym zalecali. BorzNaw 187. W miłości w jednej są cenie Mowa i chciwe pojrzenie. MorszAUtwKuk 12. W takieyzeto Wołosza unas będzie cenie Ze w niepotrzebne iarzmo tey woyny nas wzenie. PotWoj 226. Gorzałczysko unich nim nay bardziey Smierdzi tym w wiekszey iest Cenie. PasPam 166. Czasciby, chrześcijanie! [...] Prywaty, ktore sobie szacować drożej, Porzuciwszy na stronę, jąć się o dom Boży - Bo ten większej daleko powinien być ceny. PotFraszBrück I 574. Kędy nie z ksiąg, w małej tam już nauka cenie, lecz się jej uczą żacy oczyma po ścienie. PotFraszBrück II 13. / tá Rzecz wielkiey Wagi, (Ceny). ErnHand 381. Kędy zacnych Familiey rozrodziwszy wiele, W nich sobie, nieśmiertelney, sławy gniazdo ściele Y nie tylko na ziemi, ále tey iest ceny, Ze go widzim ná Niebie, między Fenomeny. PotPocz 172. Cicero już zá czásow swoich baczył że nowe Szláchectwo w lekkiey cenie było. GdacPan 2. ◆ miewać coś w jakiejś cenie »nadawać, przypisywać czemuś jakąś wagę, wartość«: Gdy o iáką rzecz mniey ludzie dbáią [...] tym mnieyszą cenę miewa. StarPopr 126. Y ztądci przed láty owi stárzy Rzymiánie Szláchtę w wielkiey cenie y wadze miewáli y onych do poważnych legácij záżywáli. GdacPan 5. ◆ chować coś w jakiejś cenie »nadawać, przypisywać czemuś jakąś wagę, wartość«: A niesłáwę nikczemną w droższey chowasz cenie Nád sławę, nád bogáctwá, y nád dobre mienie. DamKuligKról 6. ◆ mieć jakąś cenę »nadawać, przypisywać czemuś jakąś wagę, wartość«: Dawnesz to wPolscze czasy y za Lechabyły Albo pono przed Lechem gdy czystosc przy wstydzie Białey płci nalezącym Swoie cene miały. OpalKSat 23v. Tákąsz to mácie cenę? Ze z was y siły słuszne pomście rosną, Y z wászey zrzędy mam strácić Xymenę. CorMorszACyd 121. ◆ dojść (jakiejś) ceny (sz. zm.) »osiągnąć jakąś wartość«: Ten rytm [...] Bądź gdzie w kącie poleży, bądź do prasy pójdzie, Bo niewiem jakiej ceny, ile polski, dojdzie. GrochWiersze 277. Gdziezby Muze Sármáckie doszły takiey Ceny? Zeby mogły ukoić gładkimi Kámeny/ Sercá zapámiętáłe Mieszkańcow pod ziemnych. TwarSLeg 1. ◆ nie mieć ceny »być ogromnej wartości«: Wolności stracenie Miej za zysk [...] Bo ślicznej Heleny Jak twarz nie ma ceny, Tak i więzienie. MorszAUtwKuk 284. ◆ w jednej cenie chodzić »mieć równą wartość«: Czysty z nieczystym w jednej cenie chodzi. LubSEklPol 47. ◆ za cenę czegoś »płacąc czymś, spełniając coś za coś«: Na posłuszne Woysko bedzie zapłata, ta y pewna, y prtka: ále to wszystko zá cenę rozwiązania. DanOstSwada I, 212. ◆ mieć coś w jakiejś cenie »nadawać, przypisywać czemuś jakąś wagę, wartość«: Chcieycie tedy Wm. M. M. Pánowie viriliter, to iuż wziąć przed się, ábyście nád wszytkie pretia, cáłość Oyczyzny w naywiększey á powinney máiąc cenie, nie bárziey ostrzy zasług Exáctorowie, iáko discretni y miłuiący pokazáli się iey Synowie. LubJMan 95. Ale Bog iednak, maiąc w wielkiey cenie Tak zacne dawnych przodkow pokolęnie, Gdy Dom Iagiełłow w Niebo się przenosi Do Korybutha to przeyzrzęnie wnosi. OblJasGór 153v. Ktoś pannę,żeby cnotę w lepszej miała cenie, Napominając, wspomni jej zacne rodzenie. PotFraszBrück II 201.

3.mat. »wielkość«: Máią bydź większe w Cenie Frákcyé vznáne, W ktorych [gdy po dwie wedle siebie wypisáne, Nie wierszem, ále krzyżem przemultyplikuiesz;] Nád Liczącymi produkt większy wyráchuiesz. SolGeom III 110. Kiedy Liczący rowny iest Miánuiącemu Cená ich zobopolna wyrowna Cáłemu. SolGeom III 110. Kiedy dwoch álbo więcey frakcyi, cenę chcesz wiedzieć, one przydawáć, odeymowáć [...] potrzebá aby były części, iedney całości. SolGeom III 110.

Znaczenia:

1. »rodzaj metalu«: Cyná/ Stannum [...]. Kn 92. Bo to tey płci winá/ ze nád was więcey dáleko kochamy/ záśmy Niebogi iáko miękka gliná/ ze sił y władzę nád sobą mamy/ Y iáko w ogniu nie cierpliwa Cyná/ Ták się w miłości wászey rozpływamy. TwarSDaf 44. Cena Stannum. SłowPolŁac 7. Od ceny kruszec twardzieie, mosiądz zásie [...] cenę y miedź wespoł wiąże. NarArch II, 103. Obradziwszy [obrządziwszy] tedy należycie ciało; sporządziwszy trumnę [...] złożyliśmy [nieboszczyka] za uproszeniem w Kościele OO. Kapucynów - intestina w katedrze [...] Serce zas należycie adornowawszy, i cyną oblawszy; wzięli [dworzanie] z sobą. WierzbKon 161. PasPam 60. Cyny Kamien y lichtarz mosiondzowy [wyprawa córki]. KunReg 38. Rozpuść cynę, ołow, i marchezytę w łyszce żelazney naprzykład. SekrWyj 121. Wszelki metal może pływać ná wodzie (iáko żelázo, ołow, cyná śrebro, złoto,) gdy będzie rozbity ná tylą wielkość, iáka wielkość wody iest cięższa nád on metal. SolArch 135. Działa leią się z zelaża przedniego, albo spiżu. Pospoliciey z máteryi zmięszaney z cyny, miedzi y mosiądzu. BystrzInfArtyl O3v. Ma Sáxonia chleba dosyć y gory kruszcowe, bo pod miastem Friberga w Cyrkule Montanskim leżącym, kopią Srebro, Cynę, Miedź, ołow. ChmielAteny II 237. Złota, srebra, ołowiu, Bronzu, twardey stali, Cyny, Magnessu, żelaz w Domu nákopali [budowniczowie świątyni, w kraju Dawida]. DrużZbiór 87. Cyna. 1) Zinn. 2) Tisch-Zinn. 1) étain. 2) étain de table; des plats, des affiettes, des pots d'étain. cyna przednia, kontryfał. Englisch Zinn. étain d'Angleterre. cyna płatkowa do źwierciedł. zinnernes Blatt, Spiegel-Folie. apeau; feüille d'étain. T III 169. Weźmi tego kliiu káwáłek, namocz w Winie [...] przyday Cyny ná popioł spaloney zmieszay y zmaczawszy w tym chuste przyłoż. VadeMed 316.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ cyna angielska (sz. zm.): Kontryfał/ cyná przédnia ábo Angiélska/ Stannum Anglicanum nobilissimum [...]. Kn 300. Kontryfał/ cyná przednia ábo Angielska. Stannum Anglicanum nobilissimum. SzyrDict 119. Nie bez jawnej nadobną pannę ktoś przyczyny, Póki nowa, przyrównał do angielskiej cyny%: Niechże na nię aby raz sztukę mięsa włoży, Jak żywo się jej kucharz już nie dochędoży; Niechaj ją wiechciem w nocy, niech szoruje we dnie, Co dalej, to cieńczeje, co dalej, to blednie. PotFrasz4Kuk I 361. Do ołowiu roztopionego wrzuć uncyą iednę kontryfału, czyli cyny Angielskiey. BystrzInfRóżn Y1. ▲ cyna przednia: Cyná przédnia/ vide Kontryfał. Kn 92. Kontryfał/ cyná przédnia ábo Angiélska/ Stannum Anglicanum nobilissimum [...]. Kn 300. Kontryfał/ cyná przednia ábo Angielska. Stanum Anglicanum. SzyrDict 119. Cyna [...] cyna przednia, kontryfał. Englisch Zinn. étain d'Angleterre. [...] T III 169. ▲ lawter cyna »czysta, szczera cyna«: 4 Pułmiskow mnieyszych płytkich Lawter cyny. KunReg 84v. 3 mis mnieyszych troche jedny formy Lawter cyna wnich. KunReg 84v. 4 mis wielkich iedny formy Lawter cyna w nich. KunReg 84v. ▲ cyna płatkowa: Cyna. 1) Zinn. 2) Tisch-Zinn. 1) étain. 2) étain de table; des plats, des assiettes, des pots d'étain. cyna przednia, kontryfał. Englisch Zinn. étain d'Angleterre. cyna płatkowa do źwierciedł. zinnernes Blatt, Spiegel-Folie. apeau; feüille d'étain. T III 169. Płatkowy. 1) Läppchen-. 2) Blättchen-; Blatt- 1) de linge; qui est fait d'un morceau de toile. 2) battu; en feuille. § 1) płatkowe koło palca zawininie. 2) złoto, śrebro płatkowe. cyna płatkowa. Spiegel-Zinn, Spiegel-Folium, Stanniol. tain, lame d'étain fort mince dont on fait le fond de miroir. T III 1393.

2. »przedmioty z tego metalu«: Każdy miásto srebra chował cynę domá á srebrne pieniądze do skárbu pospolitego chowano. PetrSEk 35. Nietylko bydła, połcie, zboża [...] ale nawet okna listwy, łoża [...] a daleko więcey cyny, miedzi, żelaza i. t. d. wozami do miast [...] bez wstydu na przedaj wywożą [żołnierze niemieccy]. DembPrzew 71. Ich Mc Panowie Posłowie z Przystawy wsiadszy na konie iechali do Dworu swego gdzie zaraz niemal wtropy przyiechał za Ich Mciami Kniaz Fiedor Siemionowicz Kurakin Stolnik za ktorym człowieka Trzysta na srebrnym czesc, a częśc, a częsc tez y na Cynie potrawy y napitki przyniesli. PiasRel 50. SąmKrol iadł naSrebrze WSzyscy insi naCynie. OpalKSat 23. Cyne na roschod zasiąc od konwiszarzow, ktorym za pozyczke nagrodzic, a co zginie zapłacic. VorLetSkarb 202. Tedy y te wszytkie rzeczy ogułem od mała do wiela Iako złoto srebro cynę miec suknie [...] daruię. DekrŻmud 101b. Kazał pobrać rzeczy co lepsze jako miedź, mosiądz, strzelbę, siodła, cyny etc. z ostatkiem kazał pieczęcią swą sklep zapieczętować. MarkZap 7. Była tam wierza [...] na ktorey wierzchu dachu niebyło tylko płasko Cyną wszystka pokryta. PasPam 60. Cyny między [!] Santukow Burdziadkow y roznych Tureckich specyałow co tedy nawyrzucano w błota w Rzeki komu iuz konie ustawały. PasPam 268v. W tejże izbie szafa wielka tesarską robotą robiona wszytka, drzwiczki na zawiesach [...] miśnica do ceny stawiania [w rkp.: stawiana]. InwKal I I, 97. Za cyne łomaną wymieniałę[em] flaszkie Kwartową. KunReg 43. Poki Pan według kondycyi mieyskiey, nie nástáwi cyny, miedzi, pstrych táć [...] ieszcze to nie ozdobiony Páłác. MłodzKaz IV, 106. Niewiásty do mycia cyny [spis]. CzerComp 3. Kułeś hajduki, stoły zastawiałeś srebrem, Teraz na borg u żyda, piwo z gorzaliną. Stoł cyną; prędko będziesz zastawiał go gliną. PotFraszBrück I 543. / Kuchárká pomywa Cynę. ErnHand 20. Iascze, Miszki, Talerze y sprzet, zdrzewa inny. Iest w tych Gorach rozliczny, nie trzeba tam Czyny Prospekt w dalekie Strony, iż Niebieskie sfery. Kraie są Nayweselsze, zgoła Beldegiery. KomonDziej 12. Konwisarzowi za cyne przerobiono nowo brano zł. 288. SapANot 121.