Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. także zbiorowo »mały, nędzny dom, zamieszkany zwykle przez ludzi niskiego stanu«: Derewniami zowią, kiedy 4 albo 5 chałup we wsi [w księstwie moskiewskim]. NiemPam 172 przyp.. Rzadka chałupa na kilka mil około była, do którejby po dwu, po trzech, a czasem i pojedynkiem nie szturmowali [cesarscy]. DembPrzew 71. Domiszczko/ podły dom/ v. Cháłupá/ et Dom zły. Kn 136. Domanski chłopski syn [...] miał chałupę zroliami we wsi Sczakowey. TrepNekLib 73. Ceres, mátká Prozerpiny [...] szukáiąc corki swey po wszystkim świecie, przyszłá potym do cháłupy, báby niektorey, y gorącem utrapiona żądałá od niey wody. OvOtwWPrzem 201. Nie násyci się tá [śmierć] nędznego kmiotká vbogą chałupą. WojszOr 129. Hütte cháłapa casa. KusWeg F2. A to iedna Niewiasta z Portatycz spaliła Chałub dwie, w których y dzicie małe zgorzało. GollPam 28. Gdzie słomiane chałupy i wiejskie zagrody? Poszły z dymem do nieba. ZimBSiel 149. Bywały pod zamkiem chałupy, w ktorych rzemieśnicy mieszkiwali. OpisKról 237. Wieś Neyfeldt. [...] Gburow tam żadnych nie bywało i teraz nie masz, tylko dwie chałupie, w ktorych loźni ludzie mieszkają. OpisKról 482. Przyiechalismy na przedmiescie doiedney Chałupy. PasPam 98. Kmiczyc [Kmicic] Pułkownik wypadł gdzies z chałupy. PasPam 112v. A tu 300 koni dokoła chałupę obskoczyli. PasPam 155. Odpowiedzą. Iuz my tam tych odzałowali Ale y ty Newoskrosznesz Pohanski Synu A zatym poczną się zmykac pod Chałupę zogniem. PasPam 156v. Widzięmy że snopy zwozą zapalaią y iuz ie ciskać na chałupę chcą. PasPam 156v. Wyrostek zapalił kopę konopi [...] iak to zwyczaynie wiesięni układaią o podal od chałup. PasPam 238. WKáżdym mieyscu, á miánowicie w Miástách, Miasteczkách, y Wsiách gdy iest defectus własnych poddánych rzemięsłem się báwiących, dla wygody swoiey, potrzebá zkąd inąd záciągáć przychodniow: ktorzy, nie tylko są wygodą, ále też y pożytkiem Dziedzinie. Przeto onych swoim potrzebá accomodowáć sposobem, iákoby się mogli przy Máiętności pozostáć: Tych zrazu nie ciemiężyć podatkámi, tákże y robociżną, ktorą z cháłupy powinienby tylko dzień ieden od práwiáć, á z rzemięsłá podatki publiczne opłácác ma. HaurEk 64. Na folwarku Izbiczny nazwanym 2 chałupie, w których mieszkają ludzie, to jest jeden leśny nie poddany, a drugi komornik. InwKal I 157. Wieś Izbiczna Która jest pusta, tylko 2 chałupie złe, nie zamieszkane stoją. InwKal I 386. Puszczam mu też przy tym dwie chałupie [...] z wolnym tej karczmy przedaniem, zafrymarczeniem i więcej chałup przybudowaniem, jednak z wiadomością zamkową i konsensem. InwPuck 142. Hirten-Häslein ist mit Schindeln bedeckt/ Cháłupá szkudłámi przykryta. ErnHand 504. Rumek Jędrzej przy tym prawie wyżej opisanym zapisuje temu Wojciechowi Sumarze roli prętów trzy i z budynkiem, to jest z chałupą i stodołą. ActScabVet 137. Frejszulc w kazdej wsi powinien posłać radzkich do domow i chałup na rewizją porządku domowego. DziałTWilkKutrz 190. Lipowa Wies Nazwana Iz tam wtym Mieyscu Naypierwszy tameczny Poddany Chałupe sobie z drzewa samego Lipowego zbudował. KomonDziej 10. Czyni się rekognicyja chałupej po śp. nieboszczyku Fałtynie, jako Antoni Tuciak ożeniwszy się z córką jego starszą zapłacił dług Matyjaszowi Kozickiemu tynfów jedenaście, które był Kozickiemu zapłacił za reparacyją tej chałupej Wojciechowi Warzesie. KsJaz 150. Stanisław Brodac ze Szarego uskarzał sie na Kaspra Brącka o owczę ukradząną, ktora zginęła u Blaska Dobanie. Czo pokazało sie z inquisityey, ze nogę nalazła czelac Kaspra Brącka przy halupie Dobanie. KsŻyw 85. Naznaczamy ostatniego bejzecera, aby [...] obchodził chałupy, kuminy, ile się ich w ktorym domostwie znajduje. OrdPoznKutrz 266. Chałupa Piotra ogrodnika, także i Wojciecha, którzy wraz mieszkają, siedzą za kontraktem; taż podwójna chałupa jest dobra, tylko 2 cwelów potrzeba pod nią; komin także poprawy potrzebuje. Stodółki i chlewy są dobre. InwChełm 58. Ktorzy w Pułnocney mieszkaią Norwegii; chałupy sobie, z kości wielorybow klecą, skorámi tychże ryb przykrywáiąc. ChmielAteny II 267. CORCOBADUS [...] Szpetność swoię wielu wetuie pożytkámi [...] skorę ná pokrycie chałup y budek, ná rzemienie. ChmielAteny1755 I 473. Chałupa. Bauer-Haus; Bauer-Hütte. cabanne T III 107.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ gburska chałupa (sz. zm.): Wieś Kawki. Chałup gburskich pustych 2. OpisKról 58. Pan pod starości mieszka we wsi Borzechowie w gburskiej chałupie. OpisKról 226. ▲ chałupnicza chałupa (sz. zm.): Ci 4 nie mają chałupniczych swoich chałup, tylko mieszkają, gdzie się mogą pomieścić. InwKal I 344. Chałupa chałupnicza. w której mieszka chałupnik Adam, stara, w której okna złe i piec. InwKal I 632. ▲ ciepła chałupa: Król [...] wydał Ordynans Czarneckiemu, aby trzeci raz z Woyskiem szedł w Pomorzany, z Cesarskiemi Niemcami, ale że Zimna wielkie nastąpiły, Niemcy z ciepłych Chałup póyść nie chcieli. HistBun 49. Z Torunia ruszyliśmy się [...] 12 stycznia [...] nieraz w lesie pod dębem albo sosną nocleg i kwatera nasza była; a jeszczem miał szwank z konia i nogęm był sobie dużo stłukł, który ból bardzo mi się przykrzył, ile bez ciepłéj często chałupy. ZawiszaPam 134. ▲ chałupa ogrodnicza (sz. zm.): Folwark Wyspowo [...] Chałup ogrodniczych, w ktorych ludzie mieszkają 3, czwarta pusta. OpisKról 120-121. Ogrodnicze chałupy popalone i ludzie powymierali, żadnego niemasz ogrodnika. OpisKról 367. ▲ chałupa chłopska: [Otta] dał im [braciom Czarneckim] beł wdrugiey wsi Swey [...] chałupy chłopskie zogrodami. TrepNekLib 49v. ▲ chałupa folwarkowa: Chałupa folwarkowa, u której przyciesi pognieły i poszycie obleciało. InwKal I 186. ▲ chałupa kołodziejska: Pannie Tomickiej dostała się na Piaskach wielka chałupa z Gałką kołodziejska. InwKal I I, 92. ▲ okupna chałupa: Puściłem w Nowym Barkocinie okupną chałupę Chrystianowi Rydzowi [...] w trzyletnią arendę z rolami, łąkami i ogrodami, z chałupą, która w zrębie dobra tylko dachu potrzebuje. InwPuck 192. ▲ chałupa pańska: Jest ogrodnikow 6, czterech w chałupach pańskich mieszkają. OpisKról 417. ▲ pasterska chałupa: Poddani nasi z rozkazania szołtysow i radnych ludzi będą czynić drogi, ścieżki, mosty, pasterskie chałupy. KonDOliwKutrz 72. ▲ chałupa ratajska: Folwark Zajączkowski [...] Chałupy dwie ratajskie, po dwu izbach w każdej. OpisKról 369. ▲ chałupa robotnicza: Hutá ma bydź przestrona dla desczá przykryta [...] Trzebá też mieć cháłupy dobrze zbudowáne Robotnice/ á huty blisko postáwione. RoźOff I2. ▲ chałupa zagrodnicza: Dwie chałupie zagrodnicze pusto stojące. InwKal I 159.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ być na chałupie u kogoś »zamieszkiwać gdzie jako komornik«: Beł [Maciejowski] potym kilkanaście lat na chałupie w Czaplach Wielkich u p. Trepki. TrepNekLibDworz 221. ◆ na chałupie mieszkać »zamieszkiwać gdzie jako komornik«: Krawiec jeden, który na chałupie mieszka, u niego budynek z gruntu zły. InwKal I 123.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● I ty/ y żoná y cháłupá/ y wszystko twoje/ (scil.jest) Du/ dein Weib/ deine Hütte/ und alles das deine/ ist mein. [Also pflegen die Polnischen von Adel wieder ihre leibeigene Unterthanen zu sagen]. DobrGram 427-428.

◼ Przenośnie: ◼ Ale Gwiazd, ktorym dusze ludzkie przypodobom; Liczby nie mász, bo z ciáły, nie podległy grobom. Prosto, skoro z śmiertelnych dobędą się cháłup, Dobre do niebá idą, grzeszne piekłu ná łup. PotPocz 72.

2. »własny dom, własne miejsce zamieszkania«: Trzebá mieć ná dymárze oko z káżdey strony/ Bo ten narod Cyklopski iest ták wyćwiczony/ Ze sie mniszká ná łupie zerwáć nic nie wstydzi. A potym w wodę wrzuci kiedy nikt nie widzi. Abo też więc żelázo pierwsze z piecá wymknie W nocy: á omoczywszy do cháłupy znim mknie. RoźOff I3v-I4. Powiedział [złodziej]/ iż nie miał wszystkiey Icony obieráć z dostátku iey/ lecz iednę sztukę wziąć dlatego/ áby tę z pieniężywszy/ miał záczym do cháłupy swey (gdyż y iednego hálirzá iuż nie miałem) záwendrowáć. KalCuda 122. Wyganiając pani szczury, Zapuściła ogień w dziury, Gdzie się te bestyje lęgły, I spaliła z gniazdem węgły. Zaprawdę, nie masz co chwalić: Dla szczurków chałupę spalić! PotFrasz4Kuk I 209. Do Domatorá Korwiná. KRuká nosząc w Pieczęci, starzeć się w cháłupie? Nie widzę iákby się to mogło zostáć w kupie, Nie lubi Ptak ten strzechy raz tylko z korabi, Puści go Noe? pewnie: drugi ráż niezwábi. Ciebie, chociasz otwárte wrotá mász ná pole, Ták dom lubisz? że kiiem z niego nie wykole. PotPocz 148. Żeby mnie żonek waszych wnioski Przez uciśnienie nie wypchały z wioski [...] Żeby jej [wioski] na raz krwawy słabi Z kretesem wasi nie zniszczyli drabi, Ostatka czegoś w wymyślnym okupie W własnej szlacheckiej szukając chałupie. MałpaCzłow 179.

3. »człowiek biedny, chłop; w lm: stan chłopski«: Smierć iest nienásycona, nie kontentuie się áni cháłupą vbogą áni máiętnościámi. WojszOr 129 marg. Domowe krosna samodziałkę tkały, Jedwabiu, złota chałupy nie znały. MorszAUtwKuk 162.