Słownik XVII wieku

Słowniki:
notują

Formy: lp M. m albo n chłopię; D. m albo n chłopięcia; C. m albo n chłopięciu; B. m uż. żyw. chłopięcia; m albo n uż. nżyw. chłopię; N. m albo n chłopięciem; W. m albo n chłopię; ~ lm M. m albo n uż. (n)osob. chłopięta; D. m albo n chłopiąt; C. m albo n chłopiętom; B. m albo n uż. osob. chłopiąt; uż. nosob. chłopięta; N. m albo n chłopięty; chłopiętami

Znaczenia:

1. »dziecko płci męskiej, młodzik, wyrostek, który wyszedł z okresu dziecięctwa, a nie jest jeszcze mężczyzną; syn«: Areopágitowie w Athenách chłopię obiesili/ ktory wroblom oczy śpilką wykalał/ mowiąc/ by nie był tyránnem w páństwie nászym/ gdy dorosnie. BirkOboz 79. Któryś to niecnota Widział wedle płota Nas wespół oboje, Maćku, chłopię moje, W dole na trawie. WychWieś 10. Chłopię/ chłopiéc/ Puellus [...] Puerilis [...] Frustum pueri [...]. Kn 66. Chłopię Syn te[g]o Ligęzy Olies ziadl ie dęn pierog iakos gdy nieobaczel ociec, y otrułsię. TrepNekLib 37v. Mogę ia tu naśladowáć/ ná dobre moie onego chłopięciá (lubo on ná złe) ktory nie mogł się żadną miárą nauczyć pierwszey litery A. BanHist 42. Grallae, arum Stolcze na ktorich chlopięta zwÿkli chodzicz. SłowPolŁac 68. Człowiek jest/ naprzod Dziecięciem [...] potym Chłopięciem/ [...] dáley Młokosem. KomDobrOrb 85. Ucieka [...] iakis Młokos [...] Młodziusińki chłopiec [...] kiedy to chłopię skoczy podnioszszy, ręce do gory zoczu zginął w lot. PasPam 95v. EST PUER UNUS HIC, iest tu chłopię ieden. [...] Tłumaczy Glossa, co to był zá chłopieć, i powiáda: [...] ieden z-uczniow, álbo ktory z-rzeszy. MłodzKaz III, 289-290. Ociec tego Charchota wespoł z zoną y stęmze Charchotęm, gdy iescze był chłopięciem małym, wyszedł z panstwa przeciwko woliei panskiei. KsKasUl I, 323. Nie ták po długim czásie powrot mátki iście Chłopięciu wiele niesie pociech: ták twe przyście Przydáło mi wesela. DamKuligKról 37. S. ATANAZY Chłopięciem będąc, drugie chrzcił chłopięta. ChmielAteny II 761. Gdy zaś Oczy wielce zaszpecone są to weźmi Uryny chłopięcia małego y umyway ie. BeimJelMed 239.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ chłopięta szkolne (sz. zm.): Tegoz Roku Sławnÿ Sebastian Miodona Raycza Zywieczki Vczynił Fundatią [...] połozywszy Summÿ Złotych, 60. na Wyderkaff aby w Kazdą Niedziele y Swieto Czały Rok dwoie SzKolnych chłopiąt w Komeszkach z Zakrystyiey przed Wielki Ołtarz ku Ewangelieÿ y Elewatieÿ Na Mszy Wielkiey przystoynie y zawsze wy chodziło. KomonDziej 132. Chłopieta Skolne Litanią takze de Passione D-ni maią Spiewowac. KomonDziej 171v.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Chłopiętá nigdy nie vrostą. RysProv II, 3.

◼ Przenośnie: ◼ EST PUER. Co znáczy chłopię ten? znáczy według S. Augustyná lud Izráelski, ktory iáko dziecię, nosił chleb, nie iadł. MłodzKaz III, 290.

a) »figura dziecka płci męskiej, stanowiąca element herbu«: U nászego X. Petra Sancta cap: 65. widzieć takich kilka herbow, w ktorych chłopiętá, czy też Panny ná instrumentách roznych dętych graią. NiesKor II 5.

2. »giermek, pachołek, posłaniec, sługa«: Musiałem Czeladz rozprawić i potrzebną i dobrą kwoli Panu przy iednym tylko Pacholiku zostawszy, a przy wyrostku, chłopiąt też dwoie mając pusciłem się do Warszawy. MasDiar 133v. Gdyzmy tak długo stali patrzac tylko z daleka na się wozy tez nasze w szesnaście abo więcey rzędow iako było przestrone pole nastąpiły, a do wozow chłopięta sobie z domysłu swego chorągwi nawtykali. MarchŚcibHist 7. Naostatek upatrziwszy sobie s teize pokoiowy druziny, nijakie[g]o Pawła Triznę powinne[g]o Sapiehom Litwina, za ktorych promotÿą do pokoiu Krolewicowe[g]o (imo wolą y wiadomosc Oicowską) beł oddany schowawszy się miedzy chłopięty a potym miedzi zołnierstwe[m] pod chorągwiami, Młodzika swawolne[g]o y zuchwałe[g]o perswadował mu. OssJŻyw 28-28v. Począł o mnie gadac co slina do gęby przyniosła przy czem isz beł ieden s chłopiąt moich ozwał się, on do niego chcąc go bic asz go ie[go] towarzysze uchwycieli. Po wieczerzy Pan ow młody poszedł zawczasu spac. OssJŻyw 29. Chłopię/ vel chłopiéc/ [...] vide Giérmék/ Pácholę. Kn 66. Wszedł też y Niemczyk/ (ktorego ácz to potym żądał iákoby sámego y chłopięciá iego zwano/ nie powiedział/ lubo obawiaiąc się czego/ lubo chcąc sławę Bożą zátáić/ y wielki ten cud odkryć/ iako inney confessiey ludzio[m] nie nowiná) do Swiętych mieszkánia. KalCuda 178-179. W samym Klasztorze mieszkac chce y bendzie [Zofia Koniecpolska]. Ochmistrzow dwu przyielizmy. Białłagłowy te zostaią ktore od nas z domu wzieła. Haidukow czterech z żałobie, chłopiąt kilka, kozakow dwai dla listow y porozumiewania się z nami. OpalKListy 389. Chłopiat czterei. Skrzypkow trzei, kucharzow dwai, pasztetnik. Cugow dwa koni. Białłychgłow y Zony y dla dzieci piec. To moi dwor. OpalKListy 448. Wzięto mu [synowi autora] zywczem pocztowego hozego Pachołka Tupalskiego, i dwuch chłopiąt; Łogoszowego pachołka zabito. VorLetSkarb 218. Czeladź dworska: dziewek 2 i chłopię poddani. InwKal I 421. Mości Krolewicu, wychodzisz zá Miásto z chłopięciem iednym, á Asistencyia Krolewska kędy? MłodzKaz I, 262.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ pokojowe chłopięta: Iczogłáni pokoiowe chłopiętá. TwarSLeg 14 marg.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Chłopiętom do sádu/ Białogłowie do táiemnic/ Kosterze do pieniędzy. Nie powierzay kluczy. ŻabPol B4v.

◼ Przenośnie: ◼ A swym chłopiętom kazał [Mars] w mosiądzowe Trąby zakrzyknąć i bębny wojskowe Dając znak bitwy. BorzNaw 114. ◼ Więc Amorkowie, swego iáki táki Dopadszy, one osiadáią ptaki, W rożney postáwie (iaką ktoreń czyni:) Swoiey ná koło pisząc się Bogini [...] To mowiąc [wygłaszając przemowę do młodej pary]oraz z chłopiąt swych dowodnych Záwoła [Wenus] głosem, do tey sprawy zgodnych. Alić natychmiast [...] Pirois żártki, y Ethon zuchwáły W miodzie ogniste umocywszy strzáły [...] Wraz w obie sercá ogień puszczą żywy. ClaudUstHist 54-56.

Znaczenia niepewne:

1 a. 2: Wczorá kiedy pásł bydło z chłopięty/ Záyrzawszy konnych skrył się w rokicinę [chłop]. TasKochGoff 212.

# Użycia metajęzykowe: # Dwoié ludzi/ chlébá/ dwoié prosiąt/ chłopiąt/ iágniąt/ etc. idem est quod dwá człowiéká/ dwá chléby/ dwié szczeniętá/ etc. [...]. Kn 155 # Also sage ich auch dwoje/ troje/ czworo chłopiąt/ zwey/ drey/ vier Iungen/ und nicht dwie trzy/ cztery chłopiąt. DobrGram 74