Słownik XVII wieku

Słowniki:
L, SWil, SW, SJP notują
SStp, SXVI, Kn, T nie notują

Najwcześniejsze poświadczenie: 1606-1608

Formy: lp M. Luter; D. Lutra // lutra; C. lutrowi; B. uż. żyw. Lutra; N. lutrem; Ms. Lutrze; ~ lm M. uż. osob. lutrzy // lutrowie; D. Lutrów; N. lutry

Znaczenia:

1. nazwa osobowa »niemiecki teolog, inicjator reformacji, współtwórca luteranizmu«: O Lutrze/ gdy rozsiewáć począł swe błędy/ nápisąno tesz ksiąszkę iednę/ ktorey tytuł był Luterski płaszcz żebráczy. SzemGrat 49. Niepráwość codzienna/ nábożeństwo wygnáne/ herezya zostáwiona; tákie zálecenie dał Religiey swoiey sam Luter/ wász ociec. Y macież z to serca/ abyście Biskupy y Senatory násze do ták buntowniczey niezgodney ligi námowili? BirkEgz 11-12. Marcin Luter przeklęty Apostata/ ktory iako smok zleciawszy z nieba zakonnego/ trzecią część gwiazd z Saxoniey/ z Daniey/ z Szwecyey/ zsobą zaciągnął do piekła. BirkNagr 43. Jest klasztor [...] W nim najpiérwéj mieszkał Luter, będąc mnichem; i ukazują jego celę, adorowaną, z tym napisem: Hic Martinus prima cunabula gessit. WierzbKon 186. Wiedzielismy tam klasztor Augustyanski zktorego Marcin Luter Na Apostazyją uciekł. PasPam 77v. Marcin Luter [...] Z Zakonu bowiem y od Katolickiey Religii zostawszy Apostatą w tamtey uczył Akademii errorow. ChmielAteny II 241. Oszpecił tameczny [w Witemberdze] Konwent Augustyniański, y Akademią [...] niezbożny Doktor Marcin Luter. ChmielAteny II 241. Marcin Luter zwał się Loter, toiest błazen z Niemieckiego, potym się nazwał Luter, albo Lauter, toiest czysty, chędogi, iako wywodzi Kwiatkiewicz. ChmielAteny1755 I 57. Krol [Henryk VIII] miał zrazu wiele spraw dobrych bo y przeciw Lutrowi Kościołá broniąc księgę nápisał. TylkStrom 5.

2. »wyznawca luteranizmu, luteranin«: Rożnej kondycyi i religii ludzie [byli]: schizmatycy, lutrowie, kalwinowie, aryanowie. NiemPam 199. Nie vlecza kácerstw w sobie ten/ ktory kácerstwá iednego zbywa/ á drugiemu v siebie gospodę dáie/ od Lutrow do Kálwinow/ od tych do Socynistow chodzi. BirkNagr 44. Trzećia/ zrozumieć było dobrze/ Wołoszą/ Multany/ Szabáty/ Woiewodę Siedmigrodzkiego/ Węgry ktorzy tobie y nam są nienawiśni y nieżycżliwi; zrozumieć było Cesárzá Chrześćiánskiego co zá spiritus y wola y szcżęśćie iego teráz z Lutry/ co zá myśli. StarWyp Dv. Chrześcianie między sobą dysputacie czynią, iako Katholik przeciwko Lutrowi, Luter przeciwko Aryanowi, Aryan przeciwko Lutrowi y Katholikowi. KorRoz B3-B4. Aryani Lutrowie Chorągwie mieli swoie pod ktorymi katolikow wiele służyło. PasPam 51. Morze tez po kąsku ruszać się poczęło okrutny Strach y Szczere Nabozęnstwo tak my iako y Lutrzy. dał tedy Bog Wszechmogący ze Nienagle poczęło igrać. PasPam 66v. Wołaią Lutrzy Och Her Jesu Christ oni nasamego Syna a katolicy zas y Nasyna y Namatkę wołaią. PasPam 67. Zostaniesz Lutrem asz tu będzie piękna zony dobrać a Duszę stracić. PasPam 75v. Nawet y wceli gdzie mięszkał [Martin Luter] byłęm bosmy się kilka nas powiedzieli zes my Lutrowie y dla tego nas poufale wodzili. PasPam 77v. Niż czas sejmowy nastąpił, straszny exces stał się w Toruniu w dzień świętego Jakóba, gdzie podczas processyi student jezuicki zrzucił kapelusz z głowy lutrowi. Z téj okazyi rzucili się lutrzy na studentów, a wziąwszy jednego wrzucili do więzienia zbitego niemiłosiernie; wzajemnie studenci pojmali lutra i trzymali u siebie w classes. OtwFDziejeCzech 341. Kazał [elektor saski] lutra Raytaryi Złapać w Tyryngij [!] y na Zamek Wortburg, niedaleko Eisleben będący w Areszt y pod Zamknięcie wrzucić. IntrHist 217.

3.przen. »luteranizm«: Rzekł senator ieden Niech Xsiąże IoMść porzuci Lutra, abędzie u nas krolem. Exarsit [zapałał gniewem] nate Słowa deklarując że by tego nieuczynił y dla Cesarstwa. PasPam 56v.

Słowniki:
nie notują

Najwcześniejsze poświadczenie: 1656-1688

Formy: lm D. lutrów

Etymologia: <niem. lafter>

Znaczenia:

»miara równa czterem łokciom, sążeń«: W tym mieyscu tak iest morze przezroczyste że na Sto Lutrow [!] [...] wzgłąb obaczyć moze naymnieyszą rybkę y cokolwiek pływa. PasPam 65v.