W TRAKCIE OPRACOWANIA
Data ostatniej modyfikacji: 09.01.2020
Warianty fonetyczne:
NIETOPERZ,
NIEDOPERZ,
*NIETOPYRZ,
MENTOPERZ
Słowniki:
SStp (
nietopyrz),
SXVI (
nietoperz, niedoperz, nietopyrz),
Kn (
nietoperz),
T (
nietoperz),
L (
nietoperz, nietopyrz; XVI-XVIII),
SWil (
nietoperz),
SW (
nietoperz, niedoperz, niedopyrz),
SJP (
nietoperz, nietopyrz, niedoperz) notują
Znaczenia: »latające zwierzę podobne do myszy ze skrzydłami, wówczas uznawane często za ptaka«: Ia więcey nie znam jedno Kruká/ Wroblá/ y nietoperzá. VolcDial 134v-135.
Tym ktorzyby z siebie krztuszeniem y womitámi rzeczy sprosne y nieprzyrodzone wymiátáli/ iáko myszy/ Jásczurki/ Nietoperze/ Węże/ Żaby [pomaga dzięgiel]. SyrZiel 90.
Jak i słońce przyczyna jest nietoperzowi, Że on w nocy latając, daje winę dniowi. SaadiOtwSGul 25.
Zaż światła słonecznego dlatego ubędzie, że się mu przypatrować nietoperz nie będzie. SaadiOtwSGul 175.
W tym garncu jest niedoperz żywy zalepiony, Wstaw go na ogień. Jako się on z każdej strony W garncu piecze, tak się niech piecze serce jego; Bym mogła, przydałabym ognia piekielnego. SzymSiel 129.
Dniá onego/ wrzuci człowiek báłwany swe śrebrne/ y bałwany swe złote (ktorych mu náczyniono áby się im kłaniał) w dziury kretow y nietoperzow. BG Iz 2, 20.
Tym się też brzydzić będzie z ptástwá, y jeść ich nie będziecie/ bo są obrzydliwością: jáko Orłá/ y Gryfá/ y morskiego Orłá/ Y sępá/ y Kánie według rodzáju ich. Káżdego Kruká według rodzáju jego: Tákże strusá/ y sowy/ y wodnej kánie y Jástrzębá/ według rodzáju ich. Y Puhaczá/ y Norká/ y Lelká/ Y Lábęciá/ y Bąká/ y Bocianá. Y Czáple/ y soiki, według rodzáju jch/ y Dudká y Nietopyrzá. BG Kpł 11, 13-19.
Niétoperz / Verspetilio [...] Nycteris [...] błonoskrzydły ptak/ błonolotne zwierzę/ [...] Auis non auis [...] Animal volucre biforme [...]. Kn 533.
Alcythoe [...] gdy z boiaźni, szukáłá gdzieżby się skryć, oná, służebnice iey, y siostry, w nietoperze są przemienione. OvOtwWPrzem 157.
niedoperz gacek KusWeg D3.
[...] o Ptakách/ Sinogarlicá/ Nietoperz/ Dudek [...]. PolPar 159.
XIX. Domowi Ptacy. [...] Jáskołká/ [...] Wrobl/ [...] Sroká// [...] Kawká/ [...] y Nietoperz/ [...] (Skrzydlasta Mysz) latáją koło dáchow. KomDobrOrb 49-51.
SZPICHLERZ taką budowáć mánierą, áby spodem y ze czterech stron okienkámi mogły mieć zboża swoie od Wiatrow ventilácye, tylko wárownie áby nocni Nietoperze swidruiąc spodem lepiey nieprzeszuflowáli ziárna. HaurEk 12.
Zwykły to stare białegłowy vmieć, Y mnie potrzeba było przy tym starcu, Czarowac: y piec nietoperza wgarcu. PotSyl 8.
Bez powrotu, bo mu tam ogoreją skrzydła, A on czyżyk, rozkosznym opuszony pierzem, Odmieni się wszetecznym w piekle nietoperzem. PotFrasz2Kuk II 254.
Przez co sumnienie rospostrzeniá/ przez ktore to spary/ wlátaiąc drobne muszki/ táką uczynią dziurę/ że y gruby bąk/ y brzydki nietoperz wleci: małe grzechy iáko iágodki połykaiąc/ nie długo wielki śmiertelny kęs przełkniesz zkąd iáko pewną rzecz wnieść káżdy ták może. BujnDroga 55.
Gdyż iák nietoperz ciemny od słońcá promieni Stroniąc, pogodny trawi dzień w zápádłey cieni. DamKuligKról 117.
Kto gusłom, wróżkom, gwiazdom, snom i nowym cudom, Nie Bogu, ludzkich wierzy wymysłów popudom, Przy łojowym kaganku chodzi choć w południe, Mętną wodę z jeziora pije, miawszy studnie; Pogardziwszy gołębiem, woli nietoperza, Do serca z szatańskiego wsadziwszy więcierza; Woli, niż orła, sowę; woli, że mu kuka Kukułka, niźli słowik śpiewa; woli kruka, Który z jaja wyklutych zaraz precz odleci, Niż pelikana, co krwią ożywia swe dzieci; I wszyscy, co czartowskich impostur, podmiotów Pilnując, tego ptastwa słuchają szczebiotów, Z nimi też i polecą tam, gdzie światła szczupłe Siarczany daje ogień na piekielne dupie. PotMorKuk III 197.
Nie trzeba go dobijać, nie trzeba nań sieci: Dopiero pod obłoki bujawszy sokołem, Spadnie wszytkim na pośmiech nietoperzem gołem. Jeśli jeszcze uraził kogo, bywszy w pierzu, I wróbel pomści krzywdy swej na nietoperzu. PotMorKuk III 259.
Słudzysmy twoi od pirszey młodosci Asz do dzisieidnia a pasterze przytym Lecz y Oycowie nasi w swey starosci Znami się wespuł chełpią swym zasczytem Dla tey rzekniecie to okolicznosci Gessen zięmię wsięli mytem Egiptyanie pasterzmi albowiem Brzydzą się iako mentoperze mrowiem. ChrośJóz1698 IX 37.
Prowincya Kasmin má koty latáiące, aliàs ták wielkie niedoperze, ktore ná pustych mieyscach Obywátele będący iedzą. ChmielAteny II 589.
nietoperz, une chauve-souris KulUszDyk 95.
Małp kupa, nietoperzów, motylów, pająków, mrówek, szczurów wszędy pełno. MarBohMisDoś 220.
KOZY smierdzący rodzay zwierząt, w Pismie Swiętym znaczą grzesznych y potępionych, maiących stać na dniu ostatnim na lewicy. Według Naturalistow uszyma y nosem oddychaią, w nocy widzą, iak koty, sowy, puhacze, niedoperze. ChmielAteny III 273.
SZARANCZA w Polszcze tych lat była. Roku 1086 cięszka na Rusi, Teste Długossio. Roku 1334 w całey Polszcze ieszcze cięższa. Roku 1475 długa na pálec: z głowami, nákształt niedoperzow. ChmielAteny1755 I 219.
Smok iest tákże z Wężow rodzáiu: gdy Wąż w mieyscu ukrytym y wygodnym przez długość lat, do wielkiego przyidzie wzrostu, náwet y skrzydłá máiący [...] z błonek y skory iák Niedoperz. ChmielAteny1755 I 498-499.
NIEDOPERZ iest iákieś compositum z Ptaká, bo latá, y z Zwierzęcia ziemnego, alias z Myszy, do ktorey dziwnie pyskiem, uszymá, ciałkiem podobny, skrzydłá ma iák z pęcherza, á w nich nożki, y ogon, á przytym ma piersi [...]. ChmielAteny1755 I 514-515.
PASTINACA, Trigon, Plasczka Ryba, nakształt Niedoperza, oskrzele maiąca. Ogon na końcu nosi bardzo zaostrzony, ktorym wszystkim na umor szkodzi Rybom, drzewa samym dotknięciem suszy, dopieroż szkodzi człekowi; bo według Dioskorydesa od niego zadane rany, nie wywikłanych chorob y bolow bywaią przyczyną, osobliwie szaleństwa, niemocy, strętwienia ciała, zaćmienia wzroku. ChmielAteny1755 I 530.
W Prowincyi Xensi w Chinach Niedoperze tak wielkie iak gęsi, y kury, ktorych za wielki specyał tameczni zażywaią Obywatele; mięso ich nad kurze preferuiąc, teste Kirchero in China illustrata. ChmielAteny1755 I 613.
Nietoperz znatury bez pierza, znaczy człeka wiele bez sił należytych zaczynaiącego. ChmielAteny1755 I 2155.
To po 700, to po 800 ich konno się po Paryżu uwiiało, pewne domy bogáte chcąc opanować; ale Xiąże Gyziusz, czyli Gwizyusz (maiący Brata Kardynała z tąż zelozyą) z woyskiem przybył, ták wlot niedoperze od tego zniknęli blasku, udali się do Aurebii, udaiąc, iż od Krola są posłani na iey obronę od nieprzyiácioł. ChmielAteny IV 197.
*Gacek, nietoperz. Fledermaus. une chauve-souris. T III 355.
Nietoperz. eine Fleder-maus. une chauve-souris; rat pennade. T III 1037.
●
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa:
●
aleć to w słońce patrzeć nietoperzowi. wie will die Eule in die Sonne sehen. le hibou sauroit-il suporter l'éclat du Soleil? T III 1037-1038.
◼
Przenośnie:
◼
Znajduje cię autorem rozruchów po domiech, waśni, zwad miedzy bracią. A także to ślepi ci nietoperzowie, którzy gwałtem nie chcą prawdy znać a widzieć, co widzą przed sobą. i kładłbym zakład, że o rąbania, zabijania jeszczeby augustowskie kryminały się znalazły. ReskryptSzlachCz II 68.
[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]