Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »niezwykłe zjawisko interpretowane jako skutek działania Boga«: Okrzciwszy się z Bożkámi z drugiemi dziwámi/ Gdy Bog wielki w tę ziemię záwitał z cudámi/ W to przysłowie wen dáley przy imieniu dawnym/ Zostáłem Wándálinem [...]. JurkWan A2. Do tego sklepu, w ktorym smiertelna zewłoka Lezała w drogiey trunnie wielkiego Proroka Od dawnych wiekow mało słychanemi cudy Obszedszy ią trzy razy wchodziły obłudy. ArKochOrl 24. Widziemy co sie dzieie przecie nicz niedbamy Bo temu [człow]iekowi tych cud odpusczamy [...]. KodKon 26. Dusza Ach? ach mnie o Boze zywy Coz to za cud tak strasliwy. KodKon 153. Cud/ cudo/ Miraculum [...] Prodigium diuinitùs factum [...] Prodigium, portentum, ostentum [...] Triportenta deorum [...] Res supra naturae vim et ordinem effectae [...]. Kn 89. Podobne cudom sług swoich y Antichrist sprawi: co do natury rzeczy/ mocą czartowską/ ale fałszywe/ co do sposobu cuda/ y do oszukania. KalCuda 78. TERATOURGEMA lubo CUDA ktore były tak w samym Swiętocudotwornym Monastyru Pieczarskim Kiiowskim. iako y w obudwu Swiętych Pieczarach. KalCuda A. Gdy ci Práwosławny Czytelniku przynoszę Swięte Cudá Monástyrá Przebłogosłáwioney Rodzicielki Chrystusá Páná/ Pieczárskiego Kiiowskiego/ snadź y to sáme przynoszenie Cudem zechcesz báptizowáć. KalCuda d. Cemu y Rodzony Je[go] Msc zadziwszy się przyznal ze cud rownial sie onemu Cudowi w Kanie Galilieyskym. AktaBab 37. Ták wysokiemi cudámi tá Pánienká obdárzona byłá/ iż ná Generalnych Kápitułách/ áby się stáráno o Beatificátią iey zlecono było [...]. OkolNiebo 13. Rozmyslay boleść Matki nad Synęm w grob złozonym. [...] Te dźieie widáć było z roznych ćięni Z farbistych Krusczow, z złota, y z promięni Iusz y znich y Koral, y Rubin gorący Iusz y Alabastr y Smaragd smieiący Patrzał á tęn cud nad to bił w powieki Ze nie znác Misterstw, w tych Subtelney ręki. OblJasGór 142. Dość cudu sam deszcz: bo niem miękczy się ziemiá, rosi się zboże, chłodzi się powietrze, pęcznieią iágody, podbieráią sie brzegi, ieżą się wáły. MłodzKaz II, 352. Ale to dziw! to nie poięte dobroci Boskiey cudo! że Bog ták zacnych Aniołow straciwszy/ pierwsze Rodzaiu ludzkiego Książętá wygnawszy [...] mnie/ com go y częściey y ciężey tak wielekroć obráził/ y Bogiem moim wzgardził/ do tych czas cierpi! BujnDroga 33-34. Czy może bydź iedna rzecz oraz ná dwu mieyscách: Sposobem náturálnym to bydź nie może, ále przez cud bydź może. TylkRoz 15. Dyabał [...] za włozeniem Kaptura iego ktory tenze Swiety za Zywota Nosił na nie do Szyie wypedzony wołaiąc te słowa Odrzoczcie precz te Smrodliwą Paruche tego zgniłego co mie z tyłu trapi y Insze Czuda stały sie iawne przy tey Commissiey. KomonDziej 117. [...] Krolestwu y Narodowi Polskiemu za podwyszeniem Swiątobliwosci y roznych Czudow w Kosciele Bozym pociecha sie stała y do Kanonizatiey iego Swietey pretko Okazyia była [...]. KomonDziej 117. Ktory Czud y iego Votum przy Grobie tegoz Swietego Stanisława Kazimierczyka to iawnie pokazuie y Swiadtkiem iest ktory widocznie Kazdemu wymalowany z Opiszania tego Czudu I[eg]o Mści Pana Piotra Komorowskiego w Kosciele Kazimierskim przy Krakowie. KomonDziej 124. Roku Panskiego 1650 Obraz Naswietszey Panny Mariey w Kapliczy Wniebowziecia iey Chwalebnego przy Kosciele Zywieckim Nowo Czudami Obiasniony iest y Ochedostwem przyozdobiony [...]. KomonDziej 147.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ cud boski, cud boży, cud Pański (sz. zm.), cudo Pańskie: Ták Woyciech święty vcząc Páńskiey drogi/ Zábit od Prusow Ciáło w okup drogi Chábry kupuiąc/ trochę waży złotá/ Aż miło wspomnieć cud Boski zna cnotá. JurkPieś D. [Siostra Cecylia] wielu cudow Boskich oczywistym świádkiem/ przez modlitwę Swiętego Dominiká vczynionych byłá [...]. OkolNiebo 4. Y ktoż się nie zádziwuie cudom Bożym/ y nie záwoła z wielkim sercem: Poznałem ia Pánie/ iż wielki iest Pan? BirkOboz 59. Zbiera oczy po wsytkim świecie Psálmistá ś. áby obaczyły Cudá Páńskie/ ktore Pan czyni z ziemią swoią [...]. BirkOboz 55. Obaczywszy się tedy bydź uzdrowionym/ pocznie on trędowáty dzięki oddáwáć Panu padszy na twarz swoię/ y to cudo Páńskie pocznie przed ludem wszytkim wysławiáć. StarKaz 273. Mowi Theophylactus: kiedy Fáruzowie i Skrybowie Pańskie cuda taxowali, niewiástá prosta i zdrády niemáiąca, one wielbi. MłodzKaz III, 266. ▲ cuda czynić (sz. zm.), cuda sprawować: Czynił cudá pożyteczne Chrystus nie ná dziwy tylo/ ále ná pożytek ludzki. BirkNiedz 89. Będzie to tedy ekstraordynaryjna łaska boża, jeśli nie zginiemy na wiosnę. Siła to już mądrych ludzi widzi; ale więcej zaślepionych, którzy rozumieją, że P. Bóg dla nas cuda czynić powinien i że On nas sam obroni. SobJListy 343. [...] cuda czynić na świecie, Jego [Boga] jest robota. Jego palcem Chrystus Pan, Chrystusowym ludzie Czynili, byłli ktory znaczny w jakim cudzie. PotFraszBrück II 11. Cud. *Cudo 1) Wunder, Wunder-Werck [...] un miracle [...] § 1) cuda czynić [...]. T III 162-163. Czego áczkolwiek P. Bog częstokroć dla doświádczenia/ y karánia wiernych swoich dopuszcza/ przeciwnym wszákże sposobem ná vmocnienie wiernych y chwałę swoię cudá znácznieysze spráwuie. SpInZąbMłot 168. ▲ cud uczynić, cudo uczynić (sz. zm.): Potym Aáron uczyni trzecie cudo/ że pluskwy Robáctwo śmierdzące iáko woysko iákie pocznie po powietrzu latáć [...]. StarKaz 13. [...] to iedno cudo Pan Bog uczynił w człowieku/ iż w nim ieden iest człowiek podobny sámemu Pánu Bogu/ to iest duszá/ nád wszytkie stworzenia rzecz naślicznieysza [...]. StarKaz 332. Cud ci to práwie dobroczynny Bog uczynił z nami, że się mogło cokolwiek prosperi et opportuni spráwić przy ták cięszkim uchwał Seymowych zawodzie [...]. DanOstSwada IV, 1. ▲ cuda dać w czyjeś ręce: Cudá ták częste y wielkie Bog zá żywotá y po śmierci iey [Heleny] dał w ręce iey y przyczynie świętey/ iż przenieść w lat siedemnaście ciáło iey błogosłáwione náznáczono. OkolNiebo 23. ▲ cuda podać pod czyjeś ręce: Nie iest tedy rzecz dziwna/ iż Bog [...] ták wysokie spráwy y cudá podał pod ręce wolę y modlitwę nabożnych Pánienek. OkolNiebo 11. ▲ cudami słynąć, słynąć cudy: Gdy tedy Dánielá błogosłáwioná [...] zá żywotá y po śmierci cudámi słynęłá; teraz niech się do Páná w Troycy Świętey iedynego zá námi przyczyni [...]. OkolNiebo 11. Boze od wiekow, ktory słyniesz cudy, Kasz mi go wrocic, tey Tyrrance chudy. PotPer 20. ▲ cudami wsławić (sz. zm.): Wspomináią Historykowie/ iż Bog wsławić raczył tę Pánnę Błogosłáwioną/ nie tylko przedziwnemi cudámi/ y też niezwyczáynemi y niesłychánemi. OkolNiebo 12. [...] gdy Zakon Dominiká Świętego wziął początki rozkrzewienia z łáski Boskiey/ wiele ludzi oboiey płci/ pod chorągiew pokuty ś. y żołnierstwá Duchownego pośpieszyło/ ktorzy w tey doskonáłości náydowali się/ iż Bog wysokie y oraz pokorne cnoty ich przedziwnemi cudámi wsławić raczył. OkolNiebo 19. ▲ cudami wsławiony, cudami sławny, cudami słynący (sz. zm.): Pamięć czynimy zacnego/ bogoboynego Doktorá/ Akádemiey Krákowskiey/ cudámi y zá żywotá/ y po śmierci wsławionego/ po wszystkiey Koronie. BirkOboz 71. R.P. 1623. Nouembr. 12. w Witepsku ś. pámięci świątobliwym żywotem y cudami sławnego Oycá Iozaphata Kvnczevvicza Archiepiskopá Połockiego okrutnie zámordowáli [...]. BirkRus 13. Ták wielce słynącą cudámi Pánnę/ y B. Ambrożego Reliquie/ gdy Miásto y Kościoł Dominiká ś. ogniem spłynął/ y oboie Ciáłá/ Błogosłáwionych pogorzáły [...]. OkolNiebo 37. Iestem prawda człek niegodny, áleć przecię nie desperuię, że ten BOG, ktory mię in hoc gradu osadził, doda siły [...] zapomocą Nayśw. Matki przytym Swiętym mieyscu Cudami słynącym [...]. DanOstSwada I, 206. ▲ cud się stał, cudo się stało: W Haczowie/ milá z Krosná/ to się cudo zstáło: Vderzył znagłá piorun/ záusznice skruszył/ Ogirn/ Kwef cále spalił/ á włosow nie ruszył. ŁączZwier A4. Cożbyś był Emisseński Biskupie mowił o tym, kiedy niewiásty o cudách plotą, o ziáwieniách gwárzą? á ty, choć mężczyźnie, choć temu, ná ktorym się cud stał, głosić tego nie dopuszczasz. MłodzKaz II, 313. [...] gdy się cud stáie, czyni Bog co nád práwo którem określił náturę stworzoną, y porządek około niey odmienia, y dla tego cud się nie dzieie bez znáczney przyczyny práwodawce práwá nie ma łácno odmieniáć. TylkRoz 13. Cud. *Cudo 1) Wunder, Wunder-Werck [...] un miracle [...] cud się stał. T III 162-163.

2. »coś dziwnego«: Bogacz Michał Kusnierz miesczanin Crac[owski] wnędzy umarł [...] Cud to beł co Bogacz wnędzy umarł. TrepNekLib 32. Ratui mie, moi kochany Bracie wtym razie. Mirae artes adwersarzow, ktorzy mię chcieli tym pospiechem odstraszyc y niedostaniem piniedzy wczym mi niesłychanie przeszkadzaią. Usłyszysz WMP. cuda. OpalKListy 197. On zas acerrime instabat, lubo samze był Mediatorem za Krola Nieboszczyka, Sam przywilei dał, Sam assecurował y in fidem et animam (te formalia były.) wział, a przytym 5000 honorary odebrał. Cuda cuda. OpalKListy 521. Cud. *Cudo [...] 2) Wunder, ungewöhnliche Sache. [...] un miracle; merveille; un prodige; chose merveilleuse [...] § 2) cudby to był [...]. T III 162-163.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ cud nad cudami: Po wszystkim wojsku naszym i cesarskim udano było, żem poległ na placu; jakoż że się to nie stało, jest to cud nad cudami [...]. SobJListy 554.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ cuda robić (sz. zm.), cuda czynić »robić dziwne lub straszne rzeczy; robić dziwne lub straszne rzeczy«: Iam sobie pił na Fantazyią y czeladzi swoiey dawać kazałęm a potym z piianemi ich Pacholarzami Cuda robili w nos im papier zapalali, wąsy im roznemi rzeczami smarowali. PasPam 229. Niemcy [...] Nawet y po Smierci znimi [Turkami] cuda robili włoczyli passy z nich darli rzemien na potrzeby z tych passow wykrącali. PasPam 267. Cuda robili kozacy nikomu niefolguiąc Białogłowy scinaiąc dzieci rozdzieraiąc y co kolwiek naygorszego wyrządzaiąc im. PasPam 276. Tákiego [błazna] teraz trzebá/ coby robił cudá/ Abo ludzi pomamił by iáká obłudá. NowSow B. Cuda czynił w ochocie. Kozdy kieliszek sąm mi odnosił y zreki oddawał. Potym visitował in persona y bawił się zpułtory godziny, odemnie non praeventus. Przysięga, przeklina się ze mi chce słuzyc do Smierci szczerze, zyczliwie, bratersko. OpalKListy 385. Panna Franciszka cuda czyni, aby zKlasztoru Poznan[skiego] przeniesiona bydz mogła. [...] Od złosci niespowiada się y po pułroczu. [...] Posłuszenstwa zadnego. Bunty, hałasy, wrzawa z Mniszkami. OpalKListy 414. Cud. *Cudo [...] 2) Wunder, ungewöhnliche Sache. [...] un miracle; merveille; un prodige; chose merveilleuse [...] cuda w boju czynił. T III 162-163.

3. »coś niezwykle pięknego«: O szczęsliwy dniu! ktorego Niebo Miastu Wiedniu Cecilią Renatę iáko Cesárzownę nową podawáło [...] Swiatu wszytkiemu zá cudo nieiakie w cnotách wystáwowáło. WojszOr 32-33. Jużeś ty u mnie dawno cudem i te Gładkości twojej dziwy znamienite: Cud są postępki, cud są wszytkie cnoty, Dziw głos, dziw postać, dziw insze przymioty [...]. MorszAUtwKuk 245. Dzieło przedniejsze pędzla przedniejszego, Cudzie nad świata siedm cudów starego, Najdoskonalsza natury roboto, Pociecho oczu, serc ciężka ochoto. MorszAUtwKuk 262. Gładka dziewko, nie bez szkody Widzimy cud twej urody, Bo ona, choć nam jej nie każesz, skryto Rani serca, śliczna Melito. MorszAUtwKuk 297. Dámy Bonońskie Szlachetne, iak Grzeczności, ták piękności są cudem. ChmielAteny II 175.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ od cudów »niezwykle pięknie, cudownie«: Szlachty było w tey Fortecy Szlachcianek postroiło się to od Cudow ta pięknie, ta ieszcze piękniey. PasPam 99. ▲ siedem cudów świata (sz. zm.): Dzieło przedniejsze pędzla przedniejszego, Cudzie nad świata siedm cudów starego, Najdoskonalsza natury roboto, Pociecho oczu, serc ciężka ochoto. MorszAUtwKuk 262. W tymże Mieście [Olimpii] był Kościoł Jovis Olympii, ktorego cudná statua, między siedm Cudow światá policzona. ChmielAteny II 438.

4. »dziwne stworzenie, potwór«: Dziw to iest zły Swawola/ towárzysz złośliwy/ Szkodzi z piękną swobodą/ Wolności cnotliwey. Cudo sprosne/ okrutne/ drapieżne/ bezbożne/ Z Kaukazu znisczyć przyszło Láchy nie ostrożne [...]. JurkWan B2. [Scylla] niewiedząc/ czy Bogiem był/ czy cudem iákim [Glaukus]: Dziwowáłá się fárbie/ włosom/ y rámionom/ Y wierzchnim/ ktore mu grzbiet okrywáły/ stronom: I temu/ że iego część ostáteczna ciáłá/ Krętym ogonem rybim/ kończyć się widziáłá. OvOtwWPrzem 550. Trzeci znak, iż wszytkie bestyie y cudá ábo poczwáry morskie/ zgromádzą się do kupy/ y ryczeć będą áż pod niebiosá [...]. StarKaz 604. Tedy moy, nie na Woynę, nastrzały, na Miecze, Syn iedzie? Lecz na obrok obrzydłego cuda, Niech się nad nim ta sprosna, nie pastwi Paskuda [...]. PotPer 20. [...] byłby to záiste cud i strászydło Monstrum, gdyby wprzod gęmba byłá niż oczy. Tákich strászydł dość się teraz námnożyło. MłodzKaz I, 343. Tam, gdzie Słońce nayniżey chodząc Ziemię piecze, Mieszkáią Sciopodzi, pokolenie Człecze: Ktorzy nie máiąc nogi, w kolenie przegiętey, Chodzą, iáko ná drągách [...] Ná coż było, pod obce niebá iezdzić komu? Szukáć po świecie, máiąc tákie cudá w Domu? Mysmyć to Sciopodzi [...]. PotPocz 46.

5. »zdziwienie; podziw«: Oto ia y dzieci moie, ktorych mi dał Pan, ná znák, y ná cud Izráelá, od Páná Woysk, ktory mieszka ná gorze Syon. BirkOboz 59. Wenus, dla której Cypr jest zawołany Kolebki, z morskiej zrodziła się piany; Perseusz z złota, z ognia wnuk Azopa, Z kamienia ludzie najbliżsi potopa; Ale dziwniejsze Pańskie Narodzenie, Nad którym z cudu zamilkło stworzenie [...]. MorszAUtwKuk 212. Na was oczy wytrzeszczeł, Swiat, z niezmiernem cudem Ze tyla garść: ztak wielkiem w szrankach stoi ludem [...]. PotWoj 144. [Wojewoda] cudował się wielkim cudem ze kilka-nascie Ludzi wytrzymało tak wielkiej kupie. PasPam 159. [...] nie ták mi się sáme odwazne Sztur[my] Nieprzyiacielskie straszne widzą, iáko rozne pogrozki y [na]mowy ich, ktoremi do poddánia klasztor przywieść vsiłował [n]iewymowny mi cud rodzą [...]. OblJasGór 1. Bromę w Herbie twym, ciebie: zbroyne widząc w Bromie, Stánąłem wielkim cudem zádumány, bo mię Y strach uiął, przyznam się, z kąd ták nagła Woyná? Miecz w ręku, w ktorych dotąd, krowa byłá doyna? PotPocz 123.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ nie może wyniść komuś z cudu, nie wynidzie komuś z cudu »zdumiewa kogoś; zdumiewa kogoś«: Tak wielką zdobycz odniosszy bez trudu, Dłuzey tu zdraycy nie myslą się bawic, Bowiem nie moze wyniść imto z cudu [...]. PotSyl 86. Do Xiędzá Piiánice Herbu Korczak. Psá masz Xięże ná Herbie, Psy Bog swego ludu Wodzow zwie u Proroká, to mi jednák z cudu, Nie wynidzie, czemu go, nie w bromie, lecz w Czaszy, Piszesz? gdzie tylko piie, nikogo nie strászy. PotPocz 142.