Słownik XVII wieku

Słowniki:
L (XVIII), SWil, SW, SJP notują
SStp, SXVI, Kn, T nie notują

Najwcześniejsze poświadczenie: 1658

Formy: lp M. akcyza; D. akcyzy; akcyzej; B. akcyzę; Ms. akcyzie; ~ lm D. akcyz; B. akcyzy

Etymologia: <śr. łac. accisa>

Znaczenia:

»podatek nakładany na towary, wliczany w ich cenę«: A że praesidium krakowskiemu na dalsze miesiące [1658] żadną miarą akcyza, czopowe i inne naznaczone podatki wedle dostatecznego porachowania wystarczyć nie mogą, a ubodzy mieszcznkowie i rzemieślnicy dla ubogich serwisgieltów z Krakowa ustępować muszą, żąda J. K. M. wm., abyście sposób jaki naleźli, którym by się dalej to praesidium sustentować mogło i tak ciężkie serwisgielty z ubogich mieszczanów zniesione beły. AktaKrak II/2 611. Accyzá stałá się płáczem vbstwa, zyskiem niewielu wybieráiących á z szkodą wszystkich dawáiących. FredPrzysł F1. Eodem anno [1673], die 1 Maji sejm się zaczął w Warszawie. Na którym uchwalono pogłówne: od szlachcica po trzy Złote - a senatorowie i księża jako zwyczaj. Podymnego dwanaście. Akcyzéj od złotego groszy dwa: ten, co przedaje – i kupuje. WierzbKon 140. In Julio był sejm walny w Warszawie na którym stanęła accisa od wszelakiego towaru od każdego złotego utargowanego g/2 [2 grosze] oddając na każdy tydzień. MarkZap 41. Bá mogłoby tyle dwoie/ álbo troie być kwárciánego Woyská/ gdy by Generálne czopowe w ryzę wpráwione: Akcyzá záś dawna od napoiowych/ y pokármowych rzeczy/ przywrocona byłá/ gdyż raczey do Miast y tárgow/ insensibiliter ciężar podatkowy przenieść/ niżeli rem agrariam velut Patrimonium et fundum Reipublicae/ contra maximam wszelkich státistow/ Poborámi do ostátku zniszczyć. FredKon 50. Panowie Administratorowie cła nowego takze Akcyzy [rationem] Reddant swoich expensow. PasPam 218. Co u tego ceł, podatkow, zkładek, Akcyz, chlebow, stáciy Bráczá niespráwiedliwego, wárzy się w-garnku? co gotuie się ná stoł? [...] podatki, w-ktorych lud pospolity ukrzywdził. MłodzKaz I, 265. Kto by rzekł, że Jarosław będą Proszowice, Gdzie nie konie, nie woły, nie safijan kozi, Ale wolne na przedaż szlachta głosy wozi. Ten, żeby milczał, ów mu, żeby gadał, płaci; Diabłaż tak nie mają być kramarze bogaci. We dwoje zarabiając, biorą drudzy fryzy; Czemuż by, pytam, płacić nie mieli akcyzy? PotFrasz1Kuk II 200. Nie dają, Mości Panie, dziewki za to płatu, Jeszcze im trzeba drogo płacić od warsztatu. Ale nas niepocieszne dochodzą awizy, Jakoby to należeć miało do akcyzy; Jeżeliby poborcy z nami [chcieli] swaru, Pewnie byśmy też swego podniosły towaru. PotFrasz3Kuk II 538. Akcyza od wódki przewoźnej, od beczki a fl. 3 circiter [zł] 120. InwChełm 135. Generał Cesarski pretendował exempcyi od Akcyzy na to wszytko, czego by generaliter Woyska Cesarskie potrzebowały dla swoiey Substancyi. MerkHist 344. Monopoliów, cłów, Kontrybucyi, Akcyz, ani żadnych podatków stawić może [król] tylko seym. ŁubHist 147.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ akcyza generalna: Akcyzę generalną na samą zapłatę woysku […] postanawiamy [My Sejm]. VolLeg V 71. ▲ akcyza kozikowa »podatek od uboju bydła«: Gdyby kto ważył się z Żydów i rzeźników tutejszych skupować bydło [...] tacy powinni kahałowi łaskiemu do karbony płacić akcyzy kozikowej przez połowę. JewPriv II 15. ▲ akcyza powszechnia: Aby akcyza powszechnia a comestibilibus et utensilibus od tych rzeczy, które się u nas rodzą i tu consumuntur, pozwolona była. AktaKrak II/1 706.

◼ Przenośnie: ◼ Byłoby to z większym twoim dobrem, Pierwej sobie zębami ugryźć jajca z bobrem, Nim ci je, czego blisko miłości w akcyzie, Franca, egzaktor tego podatku, ugryzie. Albo jeśli żal zębów, nożem owałaszyć; Pierwszy poczniesz z balwierzem na jajca rubaszyć. PotFrasz2Kuk II 357-358.