Słownik XVII wieku

Słowniki:
notują

Formy: bezok. gadać; ~ cz. ter. lp 1. os. gadam; 3. os. gada; lm 1. os. gadamy; 3. os. gadają; ~ cz. prze. lp m 1. os. gadałem; 3. os. gadał; ż 3. os. gadała; n 3. os. gadało; lm mos 3. os. gadali; nmos 3. os. gadały; ~ tr. rozk. lp 2. os. gadaj; ~ im. wsp. gadając

Znaczenia:

1. »mówić, rozmawiać«:

Rekcja: z kim || do kogo; (o czym)

Y powstáli niektorzy z tych którzy byli z bóżnicy ktorą zowią Libertynow/ y Cyrenejczykow/ y Alexaindryánow/ y tych ktorzy byli z Cyliciey y z Azyey/ gadájąc z Szczepanem. BG Dz 6,9. A bespiecznie sobie poczynájąc w Imieniu PAná JEzusowym/ mowił y gadał z Grekami: á oni się stáráli/ jákoby go zábić. BG Dz 9,29. A Przystąpiwszy jeden z náuczonych w Piśmie/ słysząc że z sobą gadáli/ a widząc że im dobrze odpowiedział/ spytał go: Które jest napierwsze ze wszystkich Przykazánie? BG Mk 12,28. Gadam/ mowię/ rozmawiam/ v. Rozmawiam I. Kn 182. Usłyszeli że gadam poczeli wołać. Ey MSCi Panie kaz nas WSC. Puscic do Sieni, bo sam pomarzniemy. PasPam 143v. Stoiemy gadamy roznie. PasPam 204. To tylko piszę oczym tez Ludzie gadali. PasPam 246v. Krol przez cały dzięń y nieiadł y niegadał znikim. PasPam 255v. Iego to [Albertusa albo Woyciecha Błogosławionego] Opus, magią zrobione artyficialną, gadało do S. Tomasza, od niegoż pokruszoue [!]. Albertus z Niemieckiego znaczy zacnego rodu. ChmielAteny III 125. SIGFRIDA S. Biskupa Wexioneńskiego w Gothii Apostoła Szwedzkiego 15. Lutego. Podczas Mszy S. na Elewacyi Pana JEZUSA maleńkiego podnosił. Synowcow iego niesłusznie pobitych trzy głowy po stawie pływaiąc in praesentia żałosnego Stryia gadały. Iedna mowiła: vindicabit, druga: quando? trzecia: In Filios filiorum. ChmielAteny III 197. Czartowską to sprawą y mocą Apollina Delfickiego bałwan odpowiedzi dawał, owszem wszyscy owi pogan Bożkowie, czy rznięci, czy lani z metalu, czy wykuci z kámienia, gadali, y dziwne rzeczy czynili dla zabobonnych pogan, ale záwsze z iakim ich oszukaniem, iak princeps mendacii ie nákierował, przez nie mowił. ChmielAteny III 207. [Opętani] Ná pytánie hardo odpowiadaią: Spytani często, choć przymuszani gadać nie chcą. ChmielAteny III 217. Są niezbożni Chrześcianie, osobliwie puszczeni na wszystkie nefas, mianowicie na złodzieystwo; ktorzy maią dla siebie czarowniczy sposob, od diabła Autora wszelkiey złości inspirowany; że pewne nosząc signa, albo mowiąc słowa Swięte, ale non ad hunc finem ordynowane, w cięszkich mękach, torturach, w kręceniu w koła, nic boleści nie czuią, nie gadaią, snem smacznym wtedy złożeni bywaią, nic na kwestye nie odpowiadaiąc, á to słowa zawiesiwszy przy sobie owe bluźnierskie: [...]. ChmielAteny III 267. Cornelius à Lapide świadczy że we Fryzyi Syrena złowiona ryba speciem maiąca Panny, tylko się prząść nauczyła, y wiele lat żyła nic nie gadała. ChmielAteny1755 I 121. Tym sposobem, nie wyrażaiąc swego sentymentu, chyba żeby mu to roztropność uczynić pozwoliła, y przystoyność sama do tego pobudziła, naucza się od drugich zdania ich, y poznaie, co za charakter iest w ich duchu, y na ostatek uchodzi błędow wszelkich, w ktore pospolicie wpadaią ci, ktorzy wiele gadaią. AkDziec 105. Gadam, v. m. F. gadnę. 1) reden. 2) Jäger: zu den Hunden reden. [...] 1) parler, discourir. 2) chasse: parler aux chiens. [...] 1) Gadałem (mowiłem) z nim dzisiay. 2) gadać ze psy. T III 356.

2. »dużo mówić«: Gadam/ aliter. Siłá mowię/ v. Wiéle mowię. Nabiiam uszy. Kn 182. Gadam [...]. 3) plaudren. [...] babiller, causer, caqueter. [...] ustawicznie gada. T III 356-357.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ gadać co ślina do gęby przyniesie »mówić dużo, bez zastanowienia, mówić głupstwa«: Począł o mnie gadac co slina do gęby przyniosła przy czem isz beł ieden s chłopiąt moich ozwał się, on do niego chcąc go bic asz go ie[go] towarzysze uchwycieli. Po wieczerzy Pan ow młody poszedł zawczasu spac. OssJŻyw 29.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● My według áffektácyi Waszeći mego Mośćiom Páństwá utrzymujemy ná Seymikach ich interessá, co práwdá nie grzech: y zá toż ná nas sámych crucifige? że Brát Szláchćic weźmie jáki czerwony álbo bity, á czyli nie dignus operarius mercede? boli to gárdło gadáć dármo. BystrzPol N2v.

3. »zgadywać, domyślać się«:

Rekcja: co || zd.

Gadam/ aliter. vnde gaday/ zgádni vide zgádnąć. Dorozumiewam się. Kn 182. Gadam [...]. 4) errathen, auflösen ein Rätzel. [...] déviner qu. ch. [...] gaday (zgadniy) co to iest. T III 356-357.